فرزانه جعفری همبری : توانانیوز_عقبنشینی شتابان بزرگترین دریاچه جهان؛ از دادههای میدانی تا پیامدهای ژئومورفولوژیک، اقلیمی و مدیریتی دریای خزر وارد مرحلهای تازه از ناپایداری شده است. شواهد میدانی، تصاویر ماهوارهای و دادههای اقلیمی نشان میدهد کاهش تراز آب این پهنه آبی بسته، دیگر یک نوسان طبیعی نیست، بلکه نشانه ورود به یک دوره جدید از تغییرات ساختاری در سیستم هیدرولوژیک و ساحلی خزر است.
خزر؛ پهنهای بسته با واکنشهای کند اما عمیق
دریای خزر بزرگترین دریاچه بسته جهان است که هیچ ارتباط طبیعی با اقیانوسهای آزاد ندارد. این ویژگی باعث میشود واکنش آن به تغییرات اقلیمی، کند اما انباشتی باشد. به بیان دیگر، اثرات تغییر دما، بارش و تبخیر ممکن است دیر ظاهر شوند، اما زمانی که بروز میکنند، اصلاح آنها بسیار دشوار خواهد بود.
تراز آب خزر حاصل برهمکنش سه مؤلفه اصلی است:
- ورودی رودخانهها
- بارش مستقیم بر سطح دریا
- تبخیر سطحی
در این میان، رودخانه ولگا با تأمین بیش از ۸۰ درصد آب ورودی، نقش تعیینکنندهای در تنظیم تراز آب خزر دارد. هرگونه تغییر در رژیم هیدرولوژیکی این رودخانه، بهصورت مستقیم و با تأخیر زمانی مشخص، در سطح آب خزر نمایان میشود.
روند بلندمدت کاهش تراز آب؛ از نوسان طبیعی تا بحران پایدار
مطالعات تاریخی نشان میدهد دریای خزر همواره دچار نوسانات سطح آب بوده است؛ با این حال، آنچه دوره کنونی را متمایز میکند، همزمانی کاهش تراز آب با افزایش دمای متوسط منطقه و تغییر الگوهای بارشی است.
بررسی دادهها نشان میدهد طی ۲۹ سال گذشته، سطح تراز آب دریای خزر حدود دویست سانتی متر کاهش یافته است. این افت، بهطور مستقیم به عقبنشینی خط ساحلی در بسیاری از سواحل جنوبی منجر شده و الگوی طبیعی ساحل را دگرگون کرده است.
شتاب بیسابقه در چهار سال اخیر
نکته نگرانکننده، افزایش شدید سرعت افت تراز آب از سال ۲۰۲۰ به بعد است. در فاصله سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، کاهش سطح آب خزر حدود یک متر برآورد شده است؛ رقمی که معادل تغییرات یک بازه زمانی حدود ۲۵ ساله در گذشته است.
این شتاب، نشاندهنده عبور سیستم خزر از آستانههای تعادل اقلیمی است؛ جایی که افزایش دما، تبخیر را تقویت کرده و کاهش ورودی رودخانهها توان جبران این افت را از بین برده است.
عقبنشینی خط ساحلی؛ مشاهدات میدانی و شواهد عینی
تصاویر تطبیقی خط ساحلی نوشهر در فاصله سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳، عقبنشینی حدود صد و پنجاه متری را در برخی مقاطع نشان میدهد. این دادهها با مشاهدات میدانی انجامشده در سواحل غربی مازندران همخوانی دارد.
در بازدید میدانی از ساحل دریاکنار در غرب بندر بابلسر (۱۴ شهریور ۱۴۰۳) مشخص شد که:
• خط ساحلی حدود ۱۵ متر عقبنشینی کرده است.
• فاصله آب از دیوارههای حفاظتی RipRap افزایش یافته.
• نرخ میانگین عقبنشینی سالانه حدود ۶.۸۹ سانتیمتر برآورد میشود.
اما این میانگین، واقعیت شتاب فعلی را بهطور کامل نشان نمیدهد.
تغییرات مورفولوژیکی؛ ساحل جدید چگونه شکل میگیرد؟
عقبنشینی تراز آب خزر باعث بروز تغییرات مورفولوژیکی قابلتوجهی شده است. از جمله مهمترین این تغییرات میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
• تشکیل تراسهای رسوبی پلهای در ترازهای ارتفاعی مختلف
• گسترش پهنههای ماسهای خشک در نواحی پیشین بین جزر و مد
• ایجاد sand Flat یا پهنه ماسهای کمژرف در مجاورت خط ساحلی
• تغییر الگوی انرژی امواج و محل شکست آنها
این فرایندها نشان میدهد ساحل در حال تطبیق با یک تراز جدید آب است؛ ترازهایی که ممکن است در آینده نیز پایینتر بروند.
ناهمگنی فضایی؛ چرا همه سواحل یکسان عقب نمینشینند؟
رفتار سواحل خزر در برابر کاهش تراز آب، تابع عوامل متعددی از جمله شیب ساحل، جنس رسوبات، دینامیک امواج و ساختار زمینشناسی است.
برای مثال:
• در غرب بندر بابلسر، پهنای ساحل خشک ماسهای از سال ۱۳۷۴ تاکنون حدود ۵۰ متر افزایش یافته است.
• در جنوبشرقی خزر (گمیشان)، عقبنشینی در برخی مناطق به بیش از ۲ کیلومتر رسیده است.
• در غرب مازندران شدت عقبنشینی کمتر اما همچنان قابلتوجه است.
این تفاوتها نشان میدهد مدیریت یکسان برای تمام سواحل خزر نهتنها ناکارآمد، بلکه خطرناک است.
اراضی مستحدثه؛ چالش پنهان عقبنشینی
با عقبنشینی آب، اراضی تازهای در نوار ساحلی پدیدار شدهاند. این اراضی اگرچه در نگاه اول فرصت تلقی میشوند، اما در واقع یکی از پیچیدهترین چالشهای مدیریتی آینده خزر به شمار میروند.
نبود پایش مستمر و چارچوب مشخص برای تعیین حد بستر و حریم، میتواند منجر به:
• تجاوز به حریم طبیعی دریا
• تخریب زیستگاههای ساحلی
• تعارضات حقوقی و مدیریتی
شود.
ضرورت پایش، نه واکنشهای مقطعی
کارشناسان تأکید میکنند که مواجهه با بحران خزر نباید به واکنشهای مقطعی محدود شود.
پایش پیوسته خطوط ساحلی، ثبت تغییرات مورفولوژیکی و ارائه گزارشهای سالانه متناسب با تغییرات تراز آب، از الزامات مدیریت علمی این پهنه آبی است.
جمعبندی و نتیجهگیری
بررسی روندهای بلندمدت و شواهد میدانی نشان میدهد دریای خزر وارد مرحلهای از نابسامانی ساختاری در تراز آب و پویایی ساحلی شده است؛ مرحلهای که نمیتوان آن را صرفاً یک نوسان طبیعی یا پدیدهای مقطعی تلقی کرد. کاهش پیوسته تراز آب، بهویژه شتاب بیسابقه آن در سالهای اخیر، بیانگر آن است که سامانه هیدرولوژیک خزر تحت تأثیر همزمان گرمایش جهانی، افزایش تبخیر، کاهش ورودی رودخانهها و مداخلات انسانی گسترده قرار گرفته است.
عقبنشینی خط ساحلی و تغییرات مورفولوژیکی ثبتشده در سواحل جنوبی خزر، از تشکیل تراسهای رسوبی گرفته تا گسترش پهنههای ماسهای کمژرف، نشان میدهد که ساحل در حال تطبیق با ترازهای جدید آب است؛ ترازهایی که در صورت تداوم روند کنونی، میتوانند در آینده نیز کاهش یابند. این تغییرات نهتنها چهره طبیعی سواحل را دگرگون کردهاند، بلکه کارکردهای اکولوژیکی، حفاظتی و انسانی این نوار حساس را نیز با اختلال مواجه ساختهاند.
ناهمگنی فضایی رفتار سواحل خزر، از عقبنشینیهای چند ده متری در غرب مازندران تا جابهجاییهای کیلومتری در جنوبشرق این دریاچه، نشان میدهد که بحران خزر یک پدیده یکنواخت نیست. همین تفاوتها، ضرورت مدیریت منطقهای، منعطف و مبتنی بر دادههای دقیق مکانی را برجسته میکند؛ رویکردی که جایگزین تصمیمهای کلی، واکنشی و کوتاهمدت شود.
از سوی دیگر، شکلگیری اراضی مستحدثه ساحلی در نتیجه عقبنشینی آب، یکی از چالشهای پنهان اما تعیینکننده آینده خزر است. در نبود پایش مستمر، چارچوب حقوقی روشن و هماهنگی نهادی، این اراضی میتوانند به کانون تعارضات زیستمحیطی، تخریب اکوسیستمهای ساحلی و بینظمی در حریم طبیعی دریا تبدیل شوند.
در مجموع، آنچه امروز در دریای خزر در حال رخدادن است، نشانه یک بحران تدریجی اما عمیق است؛ بحرانی که آثار آن بهمرور زمان آشکار میشود و هزینههای آن بهمراتب فراتر از محیطزیست خواهد بود. آینده خزر بیش از هر زمان دیگری به تصمیمهای علمی، پایش پیوسته، مدیریت یکپارچه و همکاری منطقهای گره خورده است. تأخیر در مواجهه علمی و برنامهریزیشده با این روند، میتواند فرصتهای مدیریت را بهتدریج از بین ببرد و پیامدهایی بهجا بگذارد که جبران آنها دشوار یا حتی ناممکن باشد.
نویسنده: دکتر فرزانه جعفری همبری
محقق و مدرس حوزه محیط زیست
منابع
- ScienceDaily | Caspian Sea
Water Level Decline
https://www.sciencedaily.com/releases/2017/08/170829113845.htm
• Nature Communications Earth & Environment | Caspian Sea Level Changes
https://www.nature.com/articles/s43247-025-02212-5
• Eurasian Research Institute | Caspian Sea Level Changes
https://www.eurasian-research.org/publication/the-caspian-sea-level-changes-causes-and-consequences/
• Reuters | Caspian Sea Water Level Warning
https://www.reuters.com/sustainability/climate-energy/azerbaijan-sounds-alarm-over-shallowing-caspian-sea/
• Financial Times | Caspian Sea Climate Impact
https://www.ft.com/content/ceeb966c-f82b-4d79-ac6c-c264eacd19af
• Le Monde | Caspian Sea Retreat and Climate Change
https://www.lemonde.fr/en/environment/article/2024/09/01/climate-kazakhstan-s-caspian-sea-is-retreating_6724387_114.html
• سازمان هواشناسی کشور | تغییرات اقلیمی ایران
https://www.irimo.ir
• پژوهشگاه ملی اقیانوسشناسی و علوم جوی
https://www.inio.ac.ir
• سازمان حفاظت محیطزیست | محیطزیست دریای خزر
https://www.doe.ir
• مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی
https://drought.ir
نظر شما در مورد این مطلب چیه؟