فرزانه جعفری همبری – توانانیوز،در سال‌های اخیر، با گسترش پدیده خشکسالی و کاهش منابع آبی، موضوع بارورسازی ابرها (Cloud Seeding) به یکی از مباحث مهم در حوزه اقلیم‌شناسی و مدیریت منابع آب تبدیل شده است. هدف از این فناوری، افزایش میزان بارش از طریق مداخله در ساختار ابرها و تسهیل تشکیل قطرات باران است. با وجود جذابیت این ایده، بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که تأثیر آن محدود و وابسته به شرایط جوی است.
فناوری بارورسازی ابرها در جهان
روش اجرا
اصلی‌ترین روش بارورسازی، استفاده از ذراتی مانند یدید نقره، نمک یا یدید پتاسیم است که درون ابرهای دارای رطوبت تزریق می‌شوند. این ذرات نقش «هسته تراکم» را ایفا می‌کنند تا بخار آب موجود در ابرها سریع‌تر به قطرات آب تبدیل شود و در نهایت باران ببارد.
این فرایند معمولاً از طریق هواپیما، پهپاد یا ژنراتورهای زمینی انجام می‌شود و نیازمند شرایط دقیق دمایی، رطوبتی و فشاری است.
بازده و محدودیت‌ها
مطالعات بین‌المللی نشان داده است که در شرایط مناسب، بارورسازی می‌تواند میزان بارش را بین ۵ تا ۱۵ درصد افزایش دهد. در برخی موارد خاص، افزایش تا ۲۰ یا ۲۵ درصد نیز گزارش شده، اما اثبات علمی این ارقام دشوار است، زیرا تمایز میان بارش طبیعی و اثر مستقیم عملیات همواره چالش‌برانگیز است.
اگر ابرهای موجود از نظر رطوبت یا ضخامت کافی نباشند، عملیات عملاً بی‌نتیجه خواهد بود.
تجربه کشورهای پیشرفته
ایالات متحده، چین، روسیه و امارات متحده عربی از جمله کشورهایی هستند که به‌صورت گسترده در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
در آمریکا، ایالت‌هایی مانند تگزاس و نوادا پروژه‌های فعال بارورسازی دارند. در چین نیز این فناوری در مقیاس ملی و با استفاده از سیستم‌های ماهواره‌ای برای کنترل بارش در مناطق خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد.
با این حال، همه این کشورها تأکید می‌کنند که بارورسازی جایگزین بارش طبیعی نیست و تنها یک ابزار کمکی برای بهبود شرایط اقلیمی است.
بارورسازی ابرها در ایران
پیشینه
نخستین تلاش‌های بارورسازی در ایران به دهه ۱۳۳۰ بازمی‌گردد، زمانی که آزمایش‌هایی با همکاری متخصصان خارجی در اطراف سد کرج انجام شد.
در دهه ۱۳۷۰، با تأسیس «مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها» در یزد، این فعالیت‌ها شکل منسجم‌تری به خود گرفت و در دهه‌های اخیر به بیش از ۲۰ استان کشور گسترش یافته است.
پروژه‌ها و نتایج
مطالعات انجام‌شده در ایران نشان می‌دهد که در شرایط خاص، میزان بارش پس از عملیات می‌تواند بین ۱۰ تا ۲۰ درصد افزایش یابد.
به عنوان نمونه، پروژه بارورسازی در استان یزد در سال ۱۳۷۸ افزایش بارش حدود ۱۹ درصدی را گزارش کرده است. همچنین عملیات انجام‌شده در مناطق مرکزی کشور بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۶ موجب افزایش تقریبی ۰.۷ تا ۱.۹ کیلومتر مکعب آب در بارش‌های فصلی شده است.
با این حال، کارشناسان اذعان دارند که این ارقام نسبی بوده و به عوامل متعددی مانند نوع ابر، دما، فشار، رطوبت و زمان انجام عملیات بستگی دارد.
وضعیت کنونی
براساس گزارش وزارت نیرو، در سال آبی اخیر بیش از ۸۰ پرواز بارورسازی در ۲۳ استان کشور انجام شده است. این عملیات با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی و با استفاده از پهپادها و هواپیماهای ویژه انجام می‌شود.
مقام‌های رسمی اعلام کرده‌اند که فناوری بارورسازی در کشور بومی‌سازی شده، اما هنوز ارزیابی دقیق از میزان موفقیت این عملیات منتشر نشده است.
چالش‌ها و محدودیت‌ها
۱. کمبود ابرهای مناسب
در بسیاری از مناطق خشک ایران، شرایط لازم برای وجود ابرهای بارور وجود ندارد، در نتیجه حتی بهترین تجهیزات نیز قادر به ایجاد بارش نخواهند بود.
۲. هزینه بالا و بازده محدود
عملیات بارورسازی نیازمند هواپیما، مواد شیمیایی و زیرساخت‌های پیچیده است و در مقایسه با تأثیر محدود آن، از نظر اقتصادی همواره محل بحث است.
۳. نااطمینانی علمی
تعیین دقیق سهم بارورسازی در افزایش بارش به دلیل تغییرپذیری بالای شرایط جوی، از نظر علمی دشوار است.
۴. نگرانی‌های زیست‌محیطی
استفاده از موادی مانند یدید نقره در مقیاس زیاد ممکن است اثرات جانبی بر خاک و منابع آب داشته باشد که نیازمند پایش مداوم است.
۵. نارسایی در ارزیابی عملکرد
نبود گزارش‌های علمی شفاف و داده‌های منظم باعث شده است که تأثیر واقعی پروژه‌ها در کشور به‌طور دقیق مشخص نباشد.
چشم‌انداز آینده
کارشناسان اقلیم‌شناسی معتقدند که بارورسازی ابرها می‌تواند به‌عنوان یکی از ابزارهای کمکی مدیریت منابع آب در ایران مورد استفاده قرار گیرد، اما نباید به آن به عنوان راه‌حل اصلی مقابله با خشکسالی نگاه کرد.
برای ارتقای اثربخشی این فناوری، پیشنهاد می‌شود:
توسعه سامانه‌های پایش و رادارهای جوی دقیق‌تر،به‌کارگیری مدل‌های عددی و هوش مصنوعی برای انتخاب زمان مناسب عملیات،
ستفاده از مواد جایگزین با اثرات زیست‌محیطی کمتر،
و انتشار عمومی و شفاف داده‌های مربوط به نتایج پروژه‌ها
جمع‌بندی
بارورسازی ابرها فناوری‌ای است که با هدف تقویت بارش طبیعی توسعه یافته و در بسیاری از کشورها از جمله ایران به کار گرفته می‌شود. با وجود پیشرفت‌های علمی، میزان موفقیت این روش هنوز محدود و وابسته به شرایط اقلیمی و محیطی است.
در ایران، ادامه تحقیقات علمی، استفاده از فناوری‌های نو و مدیریت هوشمند منابع آب می‌تواند مسیر پایدارتری برای مقابله با خشکسالی فراهم کند.
نویسنده: فرزانه جعفری همبری
محقق و مدرس محیط زیست
منابع:
Evaluation of cloud seeding project in Yazd Province of Iran using historical regression method (Case Study: Yazd 1 Cloud Seeding Project, 1999) — Zoljoodi & Didevarasl
• Results of Cloud Seeding Operations for Precipitation Enhancement in Iran during 1999-2007
• Cold-cloud seeding operations … over the Central part of Iran (1999-2001 & 2006-2007)
• A feasibility study on exploitation of atmospheric water resources using cloud seeding in arid and semi-arid parts of Iran
• Preliminary Results of Site Selection Study for Cloud Seeding in Order for Precipitation Enhancement in I. R. of Iran (Javanmard, BodaghJamali, Noorian)
• The tests of IN seeding materials used in Iran for cloud seeding (PV-26 pyro-techniques materials)
• Cloud Seeding Technology: Assessing Effectiveness and Other Challenges (گزارش GAO)
• Cloud Seeding in the Middle East: a problematic solution to water scarcity
• Cloud seeding (مقاله ویکی‌پدیا — بخش تاریخچه ایران)
• Iran’s “Cloudy” Accusations — CSIS
نظر شما در مورد این مطلب چیه؟