آیین گل مالی مردم لرستان در سطح کشور منحصر بفرد بوده و از میراث معنوی قوم لر نیز بشمار می‌رود کمااینکه این آیین در سال 97 در فهرست میراث معنوی ملی به ثبت رسیده است و به گفته اسدی معاون میراث فرهنگی لرستان در حال حاضر نیز مقدمات ثبت جهانی این آیین معنوی در حال انجام است.
به گزارش توانانیوز، گل مالی قدمتی چند هزارساله دارد و آغاز آن را می‌توان به زمان نزاع هابیل و قابیل نسبت داد که به امر خداوند زمین را چال کرد و جسد برادرش را به خاک سپرد. جسم با خاک یکی می‌شود و به ریشه اول خود برمی گردد.
مردم لر (خرم آباد) با قدمتی بیش از 40 هزارساله در آیین های عزاداری وقتی عزیزی را از دست می دهند بر سر و شانه های خود گل می مالند و می گویند چگونه می شود که عزیزشان در زیر خاک باشد و خودشان تمیز بمانند.
پیشینیه آیین به گل افتادن، مربوط به پیش از اسلام است که در ایران پیش از اسلام برای برگزاری مراسم سوگ بزرگان، قهرمانان و جوانان و عزیزترین درگذشتگان انجام می‌شده است، در استان لرستان نیز این آیین در سوگ عزیزان از دست رفته معمول بوده و اکنون نیز در سوگ سرور و سالار شهیدان و یاران باوفایش انجام می شود گل نماد عزاداری و ماتم، از داغ سوگ سیاوش است و لرها این رسم را زنده نگه داشته‌اند و وارث این سنت شده‌اند.
در گذشته که پارچه سیاه کم بود، مردم تکه‌ای از دُور (سیاه چادر) را می‌بریدند و روی شانه خود می‌گذاشتند. سپس گل درست می‌کردند و روی شانه‌هایشان می‌مالیدند، به این نشانه که جسم ما از خاک است و به خاک برمی‌شود. مالیدن گل به شانه ها ازدیرباز در مراسم عزای لرستانی ها رسم بوده و هرچه قدر وسعت اندوه از دست رفتن عزیر بیشتر می شد، صاحبان عزا خود رابیشتر به گل آغشته می کردند.
آیین گل‌مالی در روز عاشورا در استان‌های غربی ایران نظیر لرستان، كرمانشاه و ایلام انجام می‌شود. گل‌مالی در زبان محلی با عنوان «خره گیری» تلفظ می‌شود که خره به‌معنای «گل» است.
آیین گل مالی مردم خرم‌آباد و برخی شهرهای استان لرستان از جمله کوهدشت که آیینی به یادگار مانده از پیشینیان قوم لـُـر است.سال‌هاست که اوج غم و اندوه این مردم ولایتمدار را در عزای سیدالشهدا نشان می‌دهد.
«گِل مالی»، آیینی به یادگار مانده از پیشینیان قوم لـُـر که در مواقع مصیبت از دست دادن عزیزترین افراد انجام می‌دهند ، شور مراسم گِل مالی در روز عاشورای حسینی و عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) دیده می‌شود که مردم این شهرستان از روزها قبل از عاشورا خود را برای این مراسم آماده می‌کنند.
در دهه‌ی اول ماه محرم و چند روز مانده به روز عاشورا (روز هفتم محرم) که آن را روز «تراش عباس» می‌نامند، عزاداران به حمام می‌روند و بعد از اصلاح سر و صورت خود، لباس‌های تمیز بر تن می‌کنند. بعد از آن عده‌ای شروع به جمع کردن هیزم می‌کنند. دلیل این کار این است که اگر در روز عاشورا و برگزاری مراسم گل‌مالی هوا سرد شد، آتش روشن کنند که عزادارانی که گل مالی کرده اند بتوانند خود را خشک و به مراسم عزاداری خود ادامه دهند.
در روز تاسوعا عزاداران حوضچه های بزرگ سه تا شش متری مربع یا دایره را گِل باغچاله (گل رس) نرم وبه صورت گنبدی فراهم می‌کنند و در جاهای مخصوصی می‌ریزند که با آجرچینی در مقابل خیمه‌ها و تکیه‌های شهر درست می‌شوند.
خاک رس را از دامنه کوه های زاگرس تهیه و جمعی از جوانان مومن و عزادار محل، چند نوبت خاک رس نرم را الک می کنند و سنگ ها ریز خاک هم گرفته می شود. جمعی دیگر از جوانان هم در گوشه ای دیگر حوضچه های مخصوص گل را آماده می کنند، برای تهیه این حوضچه ها هر جایگاه خود حوضچه ای از آهن آماده شده دارد و در زیر این حوضچه در ابتدا پوششی از پلاستیک قرار می گیرد ، و بار دیگر خاک نرم و الک شده، از الکی ریز می گذرد و به این حوضچه می ریزد.
و در روز عاشورا این خاک را با گلاب مخلوط می‌کنند و گل روز عاشورا مهیا می‌شود. دور تا دور این حوضچه را با گلاب تزیین کرده و مردم عزدار نیز شمع استغفار و طلب حاجت خود را با فرا رسیدن شب، در اطراف حوضچه روشن می‌کنند.
صبح روز عاشورا، پیش از طلوع آفتاب، خاک رس با گلاب‌ها مخلوط شده و گلی نرم و یک‌دست حاصل شده، گلی که با حاجات و استغفار عزاداران آمیخته شده و بر پیکر آنها نقش می‌بندد.
در صبح روز عاشورا و قبل از طلوع آفتاب، جمعیت عزادار با صدای دلگیر ساز و دهل با نوای سوزناک و غم‌انگیزی به نام «چمریونه» به سمت میدان‌های شهر و محل اجرای مراسم گل‌مالی می‌روند؛ «چمر»، «چمری» یا چمریونه» که نوعی موسیقی و آهنگ غم‌انگیز است، در سوگ و ماتم بزرگان به‌وسیله‌ی «سرنا» و «دهل» نواخته می‌شود. با نواختن این ساز همه‌ی مردم می‌فهمند که بزرگی از میان طایفه فوت کرده است و در صبح عاشورا زمین و زمان از این حادثه مطلع شده و بر سیدالشهدا و یاران باوفایش می‌گریند.
مردم در غالب دسته‌های عزاداری سینه‌زنان به سمت میادین راه می‌افتند برخی نذر دارند وارد حوضچه‌های گل شده و بعضی تمام سر و صورت و حتی چشمان خود را آغشته به گل می کنند و به اصطلاح به گل می‌افتند.
عزادران خرم آبادی به احترام تبرک شدن گل با خاک کربلا و گلاب بدون وضو داخل حوضچه نمی شود و این آیین بقدری سوزناک و غمگین است که قابل توصیف نیست.
در کنار حوضچه‌های گل، مقدار زیادی هیزم به‌صورت کپه بر روی هم انباشت می‌شود، این هیزم‌ها در روز عاشورا برای خشک کردن افرادی که به گل افتاده‌اند استفاده می‌شود.بر گرد آتش جمع می‌شوند تا از سرما محفوظ بمانند و به سینه‌زنی و عزاداری می‌پردازند.
بسیاری از مردم از جمله سالمندان، زنان و کودکان نیز که امکان غلطیدن کامل آنها در حوضچه گل وجود ندارد، هریک با بر دست داشتن کاسه‌ای کوچک، در کنار حوضچه حاضر می‌شوند و از گل باقی مانده برای اهل خانواده به خانه می‌برند تا به سر و صورت و شانه‌ها بزنند.
همچنین در کنار این حوضچه، افرادی مشغول گل مالی کودکان با پنجه گل مالی شده است به این صورت که پنچه گل اندود خود را به یاد دستان قمر بنی هاشم(ع) به پشت کمر کودکان زده و نقش پنجه بر لباش آنان نقش می‌بنندد.
در کتاب «تذکره حسین حزین» آمده است که بیشتر «گل گیرندگان» که به آنها «خه‌ره گیر» می‌گویند، از پیرمردها و سالمندان هستند که در دسته‌های سینه‌زنی در جلوی هیئت قرار می‌گیرند و خه‌ره گیران از بی‌ریاترین سینه‌زنان هستند.
در این کتاب آمده است :این دسته اغلب پیرمردان و سالمندان بودند، روز عاشورا هر یک قطیف بسته از کمر تا پایین، سپس تمام بدن را گل گرفته حتی سر و صورت و ریش و گردن، همه با هم وارد مجلس می‌شوند.
برخی از عزاداران تنها سر و صورت و دو کتف و شانه خود را گل می‌زنند.
بعد از خشک شدن، عزاداران با اشعاری ازجمله «این بدن از کیست که سر ندارد ـ عزیز زهرا است کفن ندارد، زاده زهراست و … شروع به سینه‌زنی می‌کنند.
عزاداری مردم لرستان در روز عاشورا تا نیمه های روز ادامه دارد و هر بار که سینه زنان به سینه می زنند گردی از گل به تن نشسته به آسمان بلند شده و حال هوای حزن مراسم را بیشتر می کند.
این آیین در لرستان توسط همه اقشار از هر فکر و سلیقه، فقیر و غنی و پیر و جوان و زن و مرد انجام می‌شود، در قدیم مرکب هر اسب سوار نیز گل بر سر می گذاشت که امروزه به جای اسب افراد خودروی خود را گل مالی می‌کنند.
برخی مردم خرم آباد، لباس‌های گلی جوانان خود را به همان حالت برای سال آینده نگه می‌دارند و امیدوارند که به این طریق، جان و مال و سلامتی فرزندانشان بیمه شود.
جالب اینکه مردم شهر این آیین را برای درگذشتگان خود نیز اجرا می‌کنند و با حضور در آرامستان، چهره روی سنگ‌های قبر را گل‌مالی می‌کنند، گویی آنها نیز در روز عاشورا به عزاداری خود همچنان ادامه می‌دهند.
در روز عاشورا گرمابه‌های عمومی در لرستان رایگان هستند و سینه‌زنان نزدیک ظهر به حمام رفته و بعد از کمی سینه‌زنی، گل بدن خود را شسته و لباس‌های تمیز می‌پوشند.
نویسنده: وجیهه قپانداران
مدرس و پژوهشگر حوزه اجتماعی
