بحران آب در ایران مجموعه ای از چالش‌ها و مشکلات ناشی از کمبود آب و استفاده نادرست از منابع آب در کشور ایران است. بحران آب در ایران به مشکلات ناشی از کمبود آب در این کشور مربوط است. کمبود آب می‌تواند نتیجه دو مقوله متفاوت باشد: کمبود آب فیزیکی (مطلق) و کمبود آب اقتصادی. مقصود از کمبود آب فیزیکی عدم وجود منابع کافی آب طبیعی برای تأمین تقاضای یک منطقه است، و کمبود آب اقتصادی نتیجه مدیریت ضعیف منابع آب کافی موجود است. نگرانی‌های اصلی ایران در مورد بحران آب شامل: تغییرپذیری اقلیمی زیاد، توزیع نامناسب آب و اولویت‌بندی توسعه اقتصادی است.
به گزارش توانانیوز ، ایران در حال تجربه مشکلات جدی آب است. خشک‌سالی‌های مکرر همراه با برداشت بیش از حد آب‌های سطحی و زیرزمینی از طریق شبکه بزرگی از زیرساخت‌های هیدرولیک و چاه‌های عمیق، وضعیت آب کشور را به سطح بحرانی رسانده‌است. از نشانه‌های این وضعیت خشک شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، تخریب کیفیت آب، فرسایش خاک، بیابان‌زایی و طوفان گرد و غبار بیشتر است.
بحران آب در ایران تحت تأثیر سه عاملِ اصلی است:
رشدو الگوی نامناسب استقرار جمعیت
کشاورزی ناکارآمد
سوء مدیریت و عطش توسعه
مهاجرت به شهرهای بزرگ و توسعه اراضی
سرعت شهرنشینی، مهاجرت به شهرهای بزرگ و توسعه اراضی مستلزم افزایش مداوم در تأمین آب با رشد سریع تقاضای آب در مناطق شهری است. افزایش مداوم تقاضای آب بسیار نگران‌کننده است. با گسترش سریع شهرنشینی، تمایل به توسعه بخش صنعت و تلاش‌ها برای شناسایی منابع اضافی تأمین آب، تقاضای آب را افزایش داده‌است.
اقتصاد مبتنی بر نفت
ایران به دلیل تکیه بر اقتصاد مبتنی بر نفت، بهره‌وری اقتصادی خود در بخش کشاورزی را در تاریخ معاصر نادیده گرفته است. تمایل برای افزایش تولید کشاورزی، توسعه مناطق تحت کشت را در سراسر کشور تشویق کرده است. بخش کشاورزی در ایران از لحاظ اقتصادی ناکارآمد است و سهم این بخش در تولید ناخالص ملی در طول زمان کاهش یافته است. این بخش هنوز صنعتی نشده و از شیوه‌های منسوخ شده کشاورزی و منتهی به بهره‌وری بسیار کم در آبیاری و تولید رنج می‌برد. شیوه غالب کشاورزی در ایران، کشاورزی آبی است و بازده اقتصادی حاصل از مصرف آب کشاورزی پایین است. الگوهای محصول در سراسر کشور نامناسب و در بسیاری از مناطق با شرایط دسترسی به آب ناسازگار است.
مدرنیزه شدن، در کنار پیشرفت‌های قابل‌توجه در توسعه زیرساخت‌ها
تلاش ایران برای مدرنیزه شدن، در کنار پیشرفت‌های قابل‌توجه در توسعه زیرساخت‌ها ، باعث توجه کمتر به اثرات محیط زیستی طولانی‌مدت به دلیل تعجیل برای ساخت زیرساخت‌ها و توسعه فناوری شد. در نتیجه این وضعیت ارتباط مهم بین توسعه و محیط زیست تا حد زیادی نادیده گرفته شد، و اجرای پروژه‌های زیربنایی و مهندسی به‌طور جدی محیط زیست را تحت تأثیر قرار داد که اثرات منفی آن بر سلامت مردم و بر سیستم‌های طبیعی مشاهده شده یا در طولانی مدت دیده خواهد شد. با وجود اثرات محیط زیستی و اقتصادی، تشنگی برای توسعه فنی و تکنولوژی سریع (به‌جای توسعه پایدار) هنوز هم عامل اصلی تصمیم‌گیری‌های توسعه‌ای کشور است.
با توجه به میزان منابع آب و سرانه مصرف، ایران از جمله کشورهایی است که در گروه کشورهای مواجه با کمبود فیزیکی آب قرار دارد. این گروه شامل کشورهایست که در سال ۲۰۲۵ با کمبود فیزیکی آب مواجه هستند. این بدان معناست که حتی با بالاترین راندمان و بهره‌وری ممکن در مصرف آب، برای تأمین نیازهایشان آب کافی در اختیار نخواهند داشت. حدود ۲۵ درصد مردم جهان از جمله ایران مشمول این گروه می‌باشند. همچنین ایران در زمره 12 کشوری در منطقه خاورمیانه است که با تنش آبی رو به رو هستند. البته “موسسه منابع آب جهان” نیز در سال 2023 در گزارشی این پیش بینی را مطرح کرده که تا سال 2040، 44 کشور با شرایط بحرانی و فوق بحرانی در زمینه آبی دست به گریبان خواهند بود که بر اساس آنچه موسسه مذکور اعلام کرده، ایران یکی از این کشورها است.
مطابق نظر محمد درویش، فعال محیط زیست، پژوهشگر و کویرشناس: «ما میزان ذخایر و برنامه‌ریزی‌های آبی را بر اساس سال آبی می‌سنجیم؛ که از ابتدای مهر شروع می‌شود و تا ۳۱ شهریور ادامه دارد. با پایان سال آبی ۱۴۰۲ – ۱۴۰۳ می‌توان گفت این بازه، یکی از سال‌های آبی خیلی خوب کشور بوده و میانگین بارش‌های آسمانی در طول این سال، در مقیاس ۵۵ ساله، دو درصد از میانگین بارندگی‌ها بهتر بوده است. وضعیت آبی کشور ما امسال مساعد بوده است، اما این خوب بودن دلیل بر این نیست که نگران نباشیم. در این زمینه همواره باید قدری نگرانی را مدنظر داشت، به این علت که بخش عمده‌ای از جمعیت در مناطقی زندگی می‌کنند که با کمبود ریزش‌های آسمانی روبه‌رو است؛ در واقع ما نتوانسته‌ایم تعادلی در توزیع جمعیت ایجاد کنیم تا با بحران کم‌آبی روبه‌رو نشویم.»
وی در ادامه می گوید: «بخش قابل‌توجهی از اقتصاد کشور آب‌محور است و متأسفانه استفاده ما از منابع آبی درست نیست، چرا که مجموعه ای از صنایع آب‌بر را در کشور مستقر کرده‌ایم. به عبارتی با «فروش آب» در حال تولید پول و کار هستیم. این در صورتی است که دست‌کم چهل درصد منابع آبی باید به‌عنوان حق‌آبه محیطزیست برای تداوم جریان رودخانه‌ها و همچنین تالاب‌ها و تغذیه آبخوان‌ها اختصاص داده شود، ولی متأسفانه در ایران تا ۹۸ درصد از این منابع در حال مصرف است.»
حال برای برون رفت از این بحران چه راه جل هایی وجود دارد؟
مطابق نظر کارشناسان منابع طبیعی و محیط زیست 12 راهکار را می توان برای این موضوع برشمرد:
آموزش برای تغییر مصرف و سبک زندگی
ابداع فناوری‌های جدید صرفه جویی در آب
بازیافت فاضلاب
بهبود روش های آبیاری و کشاورزی
بهبود حوضه آبریز و برداشت
مشارکت همگانی
وضع و تدوین سیاست‌ها و مقررات بهتر
مدیریت کلان اکوسیستم‌ها
بهبود زیرساخت‌های توزیع
ایجاد چارچوب‌های بین‌المللی و همکاری نهادی
رفع آلودگیو پایش کیفیت آب
تحقیق و توسعه؛ نوآوری
البته امسال شاهد خبرهای تاحدی امیدوارکننده ای نیز بودیم. براساس داده‌های وزارت نیرو و هواشناسی، کشور تا اواخر شهریور ماه به‌طور متوسط بیش از ۲۵۰ میلی‌متر بارش دریافت کرده و می‌توان گفت بارندگی در شش ماه نخست سال جاری نسبت به وضعیت نرمال بیشتر بوده و ۱۶ الی ۱۸ درصد فراتر از میانگین بلندمدت ثبت شده است. البته باید توجه داشت که به طور کلی کمبود بارش و افزایش مصرف آب در سال‌های اخیر، میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی را به شدت افزایش داده و وضعیت منابع آب زیرزمینی کشور را با بحران مواجه ساخته که پدیده‌هایی مانند فرونشست زمین در مناطق مختلف ماحصل همین اتفاق است.
نویسنده: دکترالناز بیات
محقق و مدرس حوزه اجتماعی و محیط زیست
