سران ۹ کشور غیرغربی در قازان روسیه در سواحل رود ولگا گرد هم آمدند تا در فضای پایداری تنش‌های منطقهای و جهانی، روندهای نوظهور چندجانبهگرایی را منعکس کنند.
به گرازش توانانیوز برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی به عنوان موسسان بلوک نوظهور اقتصادی و سیاسی در کنار چهار عضو جدید یعنی ایران، مصر، امارات و اتیوپی که از ژانویه ۲۰۲۴ به این گروه پیوسته‌اند، روز چهارشنبه ۲ آبان- ۲۳ اکتبر شانزدهمین اجلاس سران بریکس را به میزبانی فدراسیون روسیه برگزار کردند.
مجموع تولید ناخالص داخلی ۱۰ کشور عضو بریکس در حال حاضر حدود یک‌سوم کل جهان را تشکیل می‌دهد که جمعیت آنها تقریبا نیمی از کل جهان و تجارت آنها یک‌پنجم کل جهان را تشکیل می‌دهد. هیات‌هایی از حدود ۳۶ کشور – ۲۲ نفر از آنها به نمایندگی از سران کشورها – و شش سازمان بین‌المللی در این رویداد سه‌روزه برای اجلاس بزرگ‌تر یعنی بریکس پلاس حضور دارند. کشورهای ترکیه، جمهوری آذربایجان و مالزی به طور رسمی درخواست عضویت در بریکس را داده‌‌‌اند و تعدادی از کشورهای دیگر نیز برای عضویت در این اتحادیه ابراز تمایل کردهاند.
غایب بزرگ این اجلاس عربستان سعودی بود که به‌رغم پیوستن به این گروه مشارکت فعالی در روندهای آن نداشته است. با این حال ایران که بریکس را از زاویه رویکرد ضد‌غربی خود فهم می‌کند، حضور در این گروه را فرصتی برای تقویت چندجانبهگرایی به‌ویژه دستیابی به مزایای اقتصادی آن از جمله نظام مالی جایگزین دلار می‌بیند.
مسعود پزشکیان که عصر سه‌شنبه اول آبان در راس یک هیات وارد قازان شد و مورد استقبال رئیسجمهور تاتارستان قرار گرفت، در جریان سخنرانی خود در روز چهارشنبه پنج پیشنهاد به اعضای بریکس ارائه داد. ایجاد سبد ارزی، تقویت همکاری‌های اقتصادی، مقابله با تحریم‌ها، تقویت بانک توسعه بریکس و مشارکت در ارتقای فناوری‌های نوین از جمله پیشنهادهای رئیسجمهور به جنوب جهانی بود. پزشکیان همچنین بر ضرورت تشکیل دبیرخانه بریکس برای پیگیری برنامه‌‌‌ها و اهداف مجموعه تاکید کرد.
کارشناسان چه می‌گویند؟: دوم شهریورماه 1402 ایران به عضویت بریکس درآمد؛ یعنی تنها یک سال پس از درخواست رسمی‌‌اش برای عضویت. در آن روز و در پانزدهمین اجلاسیه بریکس، رئیسجمهور آفریقای جنوبی به‌‌طور رسمی اعلام کرد که دعوت‌نامه عضویت در بریکس برای ایران و پنج کشور دیگر صادر شده است. اکنون شانزدهمین اجلاسیه بریکس در شرایطی در قازان روسیه در حال برگزاری است که دنیا دیگر تنها با یک جنگ روسیه و اوکراین درگیر نیست و جنگ در منطقه خاورمیانه نیز بسیاری از کشورها را نگران کرده است. جنگی که از 7 اکتبر سال گذشته آغاز شد و ابتدا بین اسرائیل و حماس بود اما امروز لبنان، انصارالله یمن، شبه‌‌نظامیان عراقی و حتی ایران به نوعی پای‌شان به این جنگ باز شده است.
در چنین شرایطی برگزاری اجلاسیه بریکس با موضوع «تقویت چندجانبهگرایی» می‌تواند فرصتی برای جمهوری اسلامی ایران باشد تا در کنار مقامات کشورهای مهمی چون چین، روسیه و هند و با تقویت راهکارهای دیپلماتیک راهی برای کاهش تنش‌‌ها پیدا کند. همچنان‌که محمدمهدی سنایی، معاون امور سیاسی دفتر رئیسجمهور در این رابطه تاکید کرد: «حضور ایران در این اجلاس در مقطع حساس کنونی برای تشریح رویکردهای جهانی و پیشبرد دیپلماسی منطقهای حائز اهمیت است.» با توجه به دستورکار این اجلاسیه مبنی بر چندجانبهگرایی و مقابله با یک‌‌جانبه‌گرایی آمریکا در حوزه‌‌های سیاست و اقتصاد بین‌الملل، این سوال مطرح می‌شود که بریکس می‌تواند به رقابت با ایالات متحده بپردازد؟ تقویت چندجانبهگرایی برای توسعه و امنیت عادلانه جهانی، دستور کار اصلی این نشست است.
در کنار نشست اصلی، روسای جمهوری کشورهایی مانند ترکیه، آذربایجان و ونزوئلا نیز در نشست بریکس‌‌پلاس و با عنوان کشورهای دوست بریکس مشارکت خواهند کرد. در بیانیه پایانی این نشست درباره موضوع اوکراین نیز اعلام موضع خواهد شد. همچنین ممکن است با توجه به جدی‌‌تر شدن رقابت چین و آمریکا، چنین سازوکارهایی این رقابت را تشدید کند. همچنین جهان امروز با دو جنگ اوکراین و روسیه و جنگ اسرائیل و حماس تعریف می‌شود؛ در این فضا ایران چطور می‌تواند از ابزار بریکس برای تاثیرگذاری بر معادلات خاورمیانه استفاده کند؟ روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در گفت‌وگو با سه کارشناس این پرسش‌ها را به بحث گذاشته است.
احتیاط در خوش‌بینی
محمد جواد قهرمانی، کارشناس مسائل چین درباره تاثیر بریکس بر رقابت آمریکا با چین و روسیه می‌‌گوید: رقابت قدرتهای بزرگ طی سال‌های اخیر به عنوان مفهوم مهم و اصلی در اسناد امنیت ملی آمریکا مطرح شده است. این تغییر تمرکز اساسا ناشی از دو موضوع مهم بوده است؛ یکی قدرت‌گیری دیگر کنشگران، و دیگری تلاش آنها برای به رسمیت شناخته شدن به عنوان یک قدرت بزرگ است. وی افزود: «در موضوع اول، بیش از همه چین قرار دارد که در ابعاد مختلف سهم خود از منابع قدرت و ثروت جهان را افزایش داده و در موضوع دوم، می‌توان از روسیه نام برد که با نگاه به تغییراتی که در نظام بین‌الملل در حال وقوع است به دنبال شناسایی به عنوان یک قدرت بزرگ از سوی دیگران است.»
قهرمانی با بیان اینکه دیگر قدرتهای بزرگ نیز قابل اشاره هستند که تلاش می‌کنند توان مادی و معنایی خود را افزایش دهند، توضیح داد: «در چنین شرایطی، شکل‌گیری یا تقویت نهادهایی با عضویت کشورهایی خارج از حوزه غرب، موضوعی مهم و نمادی از این تغییر تلقی می‌شود. بریکس در اینجا به عنوان نهادی که هم میخواهد خود بخشی از نظام چند‌قطبی تعریف شود و هم میخواهد این مسیر را تسهیل کند، قابل تعریف است.»
این کارشناس ادامه داد: «اگر به تشدید رقابت‌‌ها و همچنین تنش‌‌ها میان آمریکا با چین و روسیه نگریسته شود، می‌توان تمرکز این قدرت‌‌ها بر چنین نهادهایی را بیشتر درک کرد. با مواجهه با این فشارها، این کشورها تلاش می‌کنند فضایی را برای مانور در سیاست خارجی‌‌شان پیدا کنند که نه تنها برخی از قدرتهای نوظهور دیگر را شامل می‌شود که جهان بینی نسبتا مشابهی دارند، بلکه کشورهایی را نیز در بر می‌گیرد که استقلال‌طلبی نسبی در سیاست خارجی خود را دنبال می‌کنند یا حتی به‌رغم نزدیکی به آمریکا، نمی‌‌خواهند از تحولات نوین بین‌المللی عقب بمانند.»
وی افزود: «این امر می‌تواند دیگر کشورها به‌ویژه اعضای جنوب جهانی را که این تصور را دارند که در سیاست جهان نادیده گرفته می‌شوند، نه تنها متمایل به عضویت در این نهادها کند بلکه اراده آنها در توسعه روابط دوجانبه با این قدرت‌‌ها را نیز تقویت کند. بریکس در چنین چارچوبی قابل تعریف است.» قهرمانی همچنین با اشاره به اینکه صرف دنبال کردن یک هدف به معنای دستیابی به آن نخواهد بود، تشریح کرد: «بریکس برای موفقیت، از یکسو به انسجام نهادی نیاز دارد. فقدان انسجام مانع حرکت به سمت شکل‌دهی به سازوکاری است که در عمل نیز بتواند دستاوردهای جدی داشته باشد.» وی تاکید کرد: در ارتباط با چین و روسیه می‌توان دریافت به‌رغم وجود برخی اشتراکات در جهان‌بینی آنها در ارتباط با نقد و تضعیف نظم آمریکایی، اختلاف‌نظرهایی نیز دارند.
این موضوع در سازمان شانگهای نیز نشان داده شده، طوری که روسیه برخلاف چین تلاش داشته بعد امنیتی سازمان را تقویت کند. به این معنا، به نظر می‌رسد روسیه شتاب بیشتری را دنبال می‌کند و همین امر در تقابل امنیتی آن با غرب در پرتو حمله به اوکراین نیز موثر بوده است. در حالی که چین از روابط تجاری گسترده‌ای با جهان غرب برخوردار است و همین امر سبب می‌شود گسست ناگهانی از روندهای گذشته برای آن پرهزینه باشد.
این کارشناس مسائل چین در نهایت گفت: «موضوع دیگر به توان و پیشرفت نهادی بر می‌گردد. این موضوع به معنای شکل‌دهی به یک سازمان با ترتیبات مشخص است که اهداف معینی را دنبال می‌کند. در این موضوع نیز اگرچه پیشرفت‌هایی حاصل شده اما باید دید روند آینده چگونه خواهد بود. به عنوان مثال، ترتیبات مالی یک سازمان در پیگیری اهداف مالی بسیار موثر خواهد بود؛ البته باید گفت لزوما آنها نیز به معنای دستیابی به اهداف نخواهند بود چراکه سازمان‌های بسیاری نیز بوده‌اند که این ترتیبات را نیز ایجاد کردهاند اما سرانجام روشنی نداشته‌اند. در اینجا نیز موضوعاتی چون انسجام یا اختلاف میان اعضا، نوع نگرش آنها به آینده بریکس و تحولات جهانی، یا میزان تعاملات آنها با آمریکا و غرب بسیار حائز اهمیت است.»
کلید همکاری بریکس
رضا مجیدزاده، پژوهشگر اقتصاد سیاسی توسعه نیز درباره دستورکار اصلی نشست بریکس مبنی بر چندجانبهگرایی یا به بیان دیگر مقابله با یک‌‌جانبه‌گرایی ایالات متحده آمریکا و چشم‌‌انداز آن گفت: «با توجه به موضوع اصلی نشست یعنی چندجانبهگرایی، انتظار می‌رود که بریکس از گفت‌وگو و موضع کلامی و اعلامی به سمت عمل و مواضع اعمالی و همگرایی واقعی گام‌‌های بیشتری بردارد؛ هرچند که بریکس برای شکار گوزن نیاز دارد که سه کلید همکاری، هماهنگی و اطمینان را در میان اعضای سازمان خود، روشن کند و مهم‌تر از آن روشن نگاه دارد.» به گفته این کارشناس، کلید همکاری بر اساس اعتماد متقابل میان اعضا روشن می‌شود؛ فعال‌‌سازی کلید هماهنگی نیازمند مکمل‌بودن بین اعضا در حوزه‌‌های اقتصادی، سیاسی و حتی فرهنگی است؛ و اطمینان در قبال فعالیت دو کلید قبلی، روشن می‌شود.
مجیدزاده تشریح کرد: «با وجود این، در میان اعضای اصلی بریکس، اعضای جدید و کشورهای دوست بریکس، کشورهایی با مواضع متضاد در مورد مسائل برجسته جهانی، از جمله اوکراین و غزه-لبنان، و حتی عضویت در شبکه‌‌های زنجیره ارزش جهانی (از جمله کریدورها) به چشم می‌‌خورد. بنابراین، احتمال دارد که فعالیت سه کلید پیش‌‌گفته در زمینه موضوعات مورد اختلاف اعضا و کشورهای دوست، با چالش‌‌هایی مواجه باشد. اگرچه شبکه‌‌سازی و عضویت در زنجیره ارزش جهانی از مهم‌ترین کارکردهای انتظاری چنین سازمان‌هایی است و چنانچه کشورهای عضو بتوانند چشم‌‌اندازهای مثبتی از منافع مشترک سرشار و پایدار در آینده ترسیم کنند آنگاه امکان فعال‌‌شدن و استمرار فعالیت سه کلید پیش‌‌گفته فراهم می‌‌آید.»
وی در نهایت گفت: «چالش مهم دیگر حضور دو کشور روسیه و چین در این سازمان است که آن را به رقیبی برای کارتل ایالات متحده تبدیل می‌کند و در عین همکاری اقتصادی گسترده بین برخی اعضای این سازمان با آمریکا، رویکرد آمریکا و اتحادیه اروپا در قبال جنایت‌‌های اسرائیل و استانداردهای دوگانه حقوق بین‌المللی نشان می‌دهد که تبدیل بریکس به کارتل جهانی رقیب و هم‌‌سنگ با کارتل ایالات متحده، راهی طولانی در پیش دارد و شاید این زمان انتظاری طولانی، مانعی برای پایداری چندجانبهگرایی آن باشد که نیازمند ابتکار عمل کشورهای عضو برای افزایش ارزش انتظاری این سازمان و عضویت در ائتلاف آن است. در این زمینه، نقش‌‌آفرینی چین و روسیه در برآورد این ارزش انتظاری در نزد دیگر اعضا، اثرگذاری بالایی خواهد داشت.»
گذار از نظم سنتی به نظم جدید
امین رضایی‌‌نژاد، کارشناس مسائل شبه قاره هم به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «بریکس به عنوان یک سازمان با سازوکارهای مالی جدا از نظم فعلی در عرصه بین‌المللی شناخته می‌شود. هرچند در مورد اثربخشی سازوکارهای مالی این سازمان در کشور بسیار صحبت می‌شود؛ اما نباید فراموش شود که قدرتهای نوظهور حامی این پروژه مانند چین و روسیه همچنان به آرامی در حال ایجاد تغییرات مالی مبتنی بر بریکس در سازمان اقتصادی خود هستند تا بتوانند میزان مخالفت ایالات متحده با این تغییرات را بسنجند و سپس گام بعدی را بردارند.»
وی افزود: «اینکه به سازوکارهای بریکس به عنوان آب حیات نگاه شود، نادرست است اما قطعا سمی نیست که باید از آن فرار کرد. زیرا هرچند بخش بزرگی از پشتوانه مالی بریکس همچنان مبتنی بر دلار است اما راه‌اندازی ابتکارات جدید در این سازمان مانند «بریکس پی» می‌تواند اندک فضای تنفس را برای قدرتهای نظم جدید ایجاد کند، فضای تنفسی که می‌تواند برای ایران نیز به واسطه همکاری با سازوکارهای بریکس ایجاد شود.»
رضایی‌‌نژاد با اشاره به اینکه متاسفانه در برخی رسانه‌‌ها با تیترهایی شعاری چون اقتصاد بدون تحریم به سراغ سفر ریاست محترم جمهور برای اجلاس بریکس رفتند، تاکید کرد: «این در حالی است که مبتکران بریکس این امیدواری را ندارند که به سرعت از تیغ برنده تحریم‌‌های ایالات متحده فرار کنند.» این کارشناس در نهایت گفت که باید پذیرفت که بریکس سازوکار مربوط به دوران‌گذار از نظم سنتی به نظم جدید است و توقف در آن می‌تواند کشور را از ادامه مسیر خود در نقش‌پذیری در نظم جدید با مشکلات عدیده روبه‌رو کند./دنیای اقتصاد
