مکانیسم ماشه در توافق هسته‌ای برجام (برنامه جامع اقدام مشترک)، به سازوکاری اشاره دارد که به کشورهای امضاءکننده اجازه می‌دهد در صورت عدم پایبندی یکی از طرف‌ها به تعهداتش، به سرعت اقداماتی را اتخاذ کنند. فعال کردن مکانیسم ماشه نیاز به اجماع کشورهای عضو دارد، که با توجه به اختلافات سیاسی موجود، ممکن است دشوار باشد.
تعریف مکانیسم ماشه
به گزارش توانانیوز، مکانیسم ماشه یا “Snapback Mechanism” به مکانیزمی گفته می‌شود که در برجام و توافق‌های بین‌المللی، برای بازگشت سریع تحریم‌ها به حالت اولیه طراحی شده است. این مکانیسم به کشورهای 1+5 (آلمان و پنج کشور دائمی شورای امنیت سازمان ملل: چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده) این امکان را می‌دهد که در صورت شناسایی نقض تعهدات از سوی ایران، تحریم‌ها را دوباره به حالت اجرایی درآورند.
عملکرد مکانیسم ماشه
شناسایی نقض: اگر یکی از کشورها معتقد شود که ایران به تعهدات هسته‌ای خود عمل نکرده است، می‌تواند این موضوع را به کمیسیون مشترک برجام گزارش دهد.
بررسی و تصمیم‌گیری: کمیسیون مشترک ابتدا به بررسی موضوع پرداخته و تلاش می‌کند تا بر اساس گفتگو و مذاکره، مسئله را حل کند.
مدت زمان: در صورتی که مذاکرات به نتیجه نرسد، فرآیند اجرایی شدن مکانیسم ماشه آغاز می‌شود و تحریم‌ها ظرف ۳۰ روز به حالت اولیه خود بازمی‌گردند.
اهمیت مکانیسم ماشه
ابزار فشار: مکانیسم ماشه به عنوان ابزار فشاری برای تشویق ایران به پایبندی به تعهداتش عمل می‌کند.
امنیت جهانی: این سازوکار به کشورهای امضاءکننده این اطمینان را می‌دهد که در صورت عدم پایبندی ایران، می‌توانند به سرعت به وضعیت قبل از توافق برگردند.
چالش‌ها و انتقادات
مکانیسم ماشه همچنین با انتقادات و چالش‌هایی مواجه است:
تفسیرهای مختلف: تفسیرهای مختلف از نقض تعهدات می‌تواند موجب بروز تنش‌های بیشتر شود.
کشورهای ذی‌نفع: برخی کشورها ممکن است تحت تأثیر فشار سیاسی یا اقتصادی، به جای رسیدگی به احترام به توافق، به استفاده بیش از حد از این مکانیسم بپردازند.
توافق برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) یک توافق بین‌المللی است که در سال ۲۰۱۵ میان ایران و گروه ۱+۵ (آلمان و پنج کشور دائمی شورای امنیت سازمان ملل: چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده) به امضاء رسید. هدف اصلی این توافق، محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران به منظور اطمینان از این بود که ایران نمی‌تواند به سلاح هسته‌ای دست یابد.
اهداف توافق
محدودیت برنامه هسته‌ای: ایران متعهد شد که فعالیت‌های هسته‌ای خود را محدود کند تا امکان تولید سلاح هسته‌ای کاهش یابد.
تأیید و نظارت: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران را بر عهده دارد تا اطمینان حاصل کند که ایران به تعهدات خود پایبند است.
اجزای اصلی توافق
کاهش ذخایر اورانیوم: ایران موافقت کرد که ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود را (که می‌توانند در تولید سلاح هسته‌ای استفاده شوند) به میزان قابل توجهی کاهش دهد.
محدودیت غنی‌سازی: درصد غنی‌سازی اورانیوم و تعداد سانتریفیوژهای فعال ایران به مدت معین محدود شد.
بسته شدن تأسیسات: برخی از تأسیسات هسته‌ای ایران، مانند تأسیسات فردو، تغییر کاربری داده شد.
تحریم‌ها: در مقابل اجرای این محدودیت‌ها، کشورهای غربی متعهد شدند تا تحریم‌های اقتصادی خود علیه ایران را کاهش دهند یا لغو کنند.
پیامدها و انتقادات
تأثیر بر اقتصاد ایران: پس از امضای برجام و کاهش تحریم‌ها، اقتصاد ایران بهبود یافت و روابط اقتصادی با کشورهای دیگر گسترده‌تر شد.
انتقادات داخلی و خارجی: گروه‌هایی در ایران و کشورهای غربی به توافق انتقاد کردند. برخی معتقد بودند که توافق به اندازه کافی سختگیرانه نیست و برخی دیگر بر این باور بودند که ایران به صورت ناعادلانه تحریم شده است.
خروج آمریکا: در سال ۲۰۱۸، ایالات متحده به طور یک‌جانبه از برجام خارج شد و تحریم‌های جدیدی را علیه ایران اعمال کرد، که تنش‌ها را در منطقه افزایش داد.
وضعیت کنونی
بعد از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها، ایران نیز به تدریج از تعهدات خود در توافق فاصله گرفته است. وضعیت برجام و مذاکرات برای احیای آن همچنان در حال تغییر بوده و یک موضوع مهم در روابط بین‌الملل است.
برجام به عنوان یک توافق تاریخی و پیچیده، همچنان نقطه کانونی بحث‌ها و مذاکرات بین‌المللی در زمینه منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و امنیت منطقه است.
با توجه به وضعیت کنونی و تحولات اخیر، پیش‌بینی قطعی درباره اینکه مکانیسم ماشه در برجام فعال خواهد شد یا نه، دشوار است. اما می‌توان بر اساس اطلاعات موجود و تحلیل‌های مختلف، به بررسی احتمال وقوع این موضوع پرداخت.
وضعیت فعلی برجام
نقض تعهدات: پس از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها، ایران نیز به تدریج از تعهدات خود در توافق فاصله گرفته و فعالیت‌های هسته‌ای خود را افزایش داده است.
مذاکرات احیا: مذاکرات برای احیای برجام بین ایران و کشورهای عضو همچنان ادامه دارد، اما با چالش‌های بسیاری روبرو است.
عدم توافق: تاکنون هیچ توافق قطعی برای بازگشت کامل به برجام حاصل نشده است.
موانع اجرای مکانیسم ماشه
مذاکرات فعال: تا زمانی که مذاکرات برای احیای برجام در جریان است، کشورها تمایلی به فعال کردن مکانیسم ماشه ندارند، زیرا این کار می‌تواند منجر به تشدید تنش‌ها و فروپاشی کامل توافق شود.
پیچیدگی سیاسی: فعال کردن مکانیسم ماشه نیاز به اجماع کشورهای عضو دارد، که با توجه به اختلافات سیاسی موجود، ممکن است دشوار باشد.
تحریم‌های موجود: با توجه به اینکه ایران در حال حاضر تحت تحریم‌های شدید آمریکا قرار دارد، بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل ممکن است تاثیر چندانی نداشته باشد.
احتمال اجرای مکانیسم ماشه
تشدید تنش‌ها: اگر ایران به گسترش فعالیت‌های هسته‌ای خود ادامه دهد و از تعهدات برجامی بیشتر فاصله بگیرد، احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه افزایش می‌یابد.
فشار بین‌المللی: در صورت عدم پیشرفت در مذاکرات احیای برجام، فشارهای بین‌المللی بر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) برای ارائه گزارش دقیق‌تر از نقض تعهدات ایران، افزایش خواهد یافت.
تصمیم کشورهای عضو: تصمیم نهایی برای فعال کردن مکانیسم ماشه به توافق کشورهای عضو برجام بستگی دارد.
مکانیسم ماشه چه تحریم‌هایی را بازمی‌گرداند؟
با این مکانیسم تمامی قطعنامه‌های تحریم شورای امنیت علیه ایران که از سال ۲۰۰۶ وضع شده و با برجام معلق شده بودند، بازمی‌گردند.
در نتیجه این قطعنامه‌ها تمامی فعالیت‌های مرتبط با صنعت هسته‌ای ایران، شامل برنامه‌های تحقیق و توسعه، باید متوقف شوند.
انتقال یا صادرات هرگونه اقلام مرتبط با سلاح هسته‌ای به ایران ممنوع خواهد شد، افراد و نهادهای درگیر در برنامه موشکی و هسته‌ای ایران در فهرست تحریم قرار خواهند گرفت و تحریم تسلیحاتی ایران از نو برقرار خواهد شد.
این قطعنامه‌ها همچنین از کشورهای جهان می‌خواهند کشتی‌های باری از ایران یا به مقصد ایران را بازرسی کنند و محموله‌های غیرقانونی را ضبط کنند.
چگونه آمریکا مکانیسم را فعال می‌کند؟
ایالات متحده روز ۳۰ مرداد از ایران به دلیل عدم اجرای تعهدات برجامی به شورای امنیت شکایت کرد.
اگر از این تاریخ تا ۳۰ روز قطعنامه‌ای در تمدید تعلیق تحریم‌های ایران در این شورا به تصویب نرسد، تحریم‌های سازمان ملل به تمامی و به صورت خودکار بازخواهند گشت.
در این میان باید دانست اگر چنین قطعنامه‌ای دال بر ادامه تعلیق تحریم‌ها به شورا ارائه شود، آمریکا حق وتو خواهد داشت.
در این رابطه مایک پمپئو گفته است ایالات متحده اطمینان دارد قطعنامه‌ای به شورا ارائه خواهد شد، اما تصریح نکرده است که این قطعنامه احتمالا از سوی چه کشوری تنظیم خواهد شد.
در حال حاضر، نمی‌توان با اطمینان گفت که مکانیسم ماشه اجرا خواهد شد یا خیر. اما با توجه به تحولات اخیر و عدم پیشرفت در مذاکرات، احتمال فعال شدن این مکانیسم در آینده، به ویژه اگر ایران از تعهدات خود فاصله بیشتری بگیرد، وجود دارد. تصمیم نهایی در این زمینه بستگی به تصمیم‌گیری سیاسی و دیپلماتیک کشورهای عضو برجام خواهد داشت.
در نهایت، وضعیت برجام و مکانیسم ماشه همچنان در حال تغییر و تحول است و نیاز به بررسی مداوم تحولات دارد.
نویسنده : مریم حسین زاده هنزایی
