طرح کالابرگ الکترونیک با هدف حمایت از دهک‌های پایین
به گزارش توانانیوز ، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی مطرح کرده که طرح کالابرگ الکترونیک به‌عنوان یک سیاست حمایتی دولت ایران، با هدف بهبود دسترسی خانوارهای کم‌درآمد به کالاهای اساسی و افزایش مصرف کالری در انتهای سال گذشته شکل گرفت. این مرکز توضیح می‌دهد که این طرح پس از شوک‌های ارزی و تورم بالای سال‌های اخیر، جایگزینی برای یارانه‌های غیرمستقیم (تخصیص ارز ترجیحی به واردات کالاهای اساسی) شد و با تبدیل یارانه نقدی به یارانه شبه‌نقدی، قصد داشت اصابت یارانه به گروه‌های هدف را افزایش دهد.
همچنین، مرکز پژوهش‌های مجلس تأکید می‌کند که طرح کالابرگ الکترونیک از دی‌ماه ۱۴۰۱ آغاز شد و تا اردیبهشت ۱۴۰۳ ادامه یافت. در این بازه زمانی سه مرحله اصلی اجرا شد: گسترش جامعه هدف از سه دهک پایین به هفت دهک درآمدی، افزایش مبلغ یارانه تشویقی از ۸۰ به ۲۲۰ هزار تومان و اجرای طرح فجرانه با هدف جبران تورم و حفظ قدرت خرید خانوارها. در این گزارش، به‌طور هم‌زمان به یافته‌های گزارش نظارتی ارزیابی طرح و همچنین آمار و اطلاعات تکمیلی پیرامون مشارکت خانوارها، تأثیر بر مصرف کالری، هزینه‌های اجرایی و چالش‌های عملیاتی پرداخته می‌شود.
تاثیر کالابرگ الکترونیکی بر مصرف
مرکز پژوهش‌های مجلس با بررسی داده‌ها گزارش داده که میزان مشارکت در طرح کالابرگ الکترونیک به‌تدریج افزایش یافته و در مرحله فجرانه، تقریباً به صد درصد برای سه دهک پایین درآمدی رسیده است. این نهاد تأکید می‌کند که مشارکت گسترده در دهک‌های پایین درآمدی، نشان‌دهنده استقبال قابل توجه از یارانه تشویقی و امکان دسترسی بهتر به کالاهای اساسی است. همچنین، به نقل از مرکز پژوهش‌های مجلس، میانگین مصرف کالری در دهک‌های پایین نسبت به سال گذشته بهبود نسبی نشان داده که ناشی از تخصیص یارانه شبه‌نقدی و تسهیل خرید کالاهای ضروری ارزیابی می‌شود. مرکز پژوهش‌های مجلس بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده از روند مشارکت و تغییر در مصرف کالری سرانه افراد، اعلام کرده است که یارانه تشویقی برای دهک‌های بالاتر از دهک سوم، اثر محرک چندانی نداشته است. به گفته این مرکز، یارانه مذکور در سه دهک پایین درآمدی نقش مهمی در ترغیب به خرید کالاهای اساسی و بهبود وضعیت تغذیه داشته، اما در دهک‌های بالاتر به دلیل توان مالی بیشتر یا اولویت‌های مصرفی متفاوت، اثرگذاری محدودی مشاهده شده است.
منابع مالی کالابرگ الکترونیکی
مرکز پژوهش‌های مجلس با استناد به داده‌های آماری گزارش می‌دهد که هزینه کل اجرای طرح کالابرگ الکترونیک تا اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ حدود ۴۲.۳ هزار میلیارد تومان بوده که ۷۶ درصد آن به مرحله فجرانه اختصاص دارد. این مرکز توضیح می‌دهد که مرحله فجرانه با محاسبه تفاوت قیمت سبد کالایی مبنا (بر اساس قیمت‌های سال ۱۴۰۱) و پرداخت آن به‌عنوان یارانه تشویقی، در پی جبران قدرت خرید خانوارها بوده و باعث افزایش مشارکت در سه دهک پایین درآمدی تا سطح صد درصد شده است. بااین‌حال، مرکز پژوهش‌های مجلس تأکید می‌کند که هزینه‌های اجرایی بالا، تداوم طرح را با مشکل مواجه کرده است. این نهاد همچنین تصریح می‌کند که منابع مالی طرح عمدتاً از محل درآمدهای موقت (مانند درآمد شرکت گاز) تأمین می‌شد که پایداری لازم را نداشت. گسترش دایره شمول از سه دهک به هفت دهک نیز بدون تأمین منابع کافی، فشار مالی قابل‌توجهی بر بودجه وارد کرد و در نهایت به توقف طرح در اردیبهشت ۱۴۰۳ انجامید.
بال پژوهشی مجلس در گزارش خود عنوان می‌کند که طی اجرای طرح کالابرگ الکترونیک، چالش‌های متعددی بروز کرد که در کارایی و اثربخشی آن تأثیر منفی گذاشت. این مرکز به تغییرات مکرر در نحوه اجرا، عدم اطلاع‌رسانی کافی به گروه‌های هدف و عدم همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط اشاره می‌کند و می‌گوید که این عوامل موجب سردرگمی خانوارها و فروشگاه‌ها شد. همچنین، تخلفات برخی فروشگاه‌ها، نظیر اجبار به خرید برندهای خاص یا فروش صوری، انحرافات قابل‌توجهی در تخصیص یارانه ایجاد کرد و تأخیر در پرداخت به فروشگاه‌ها نیز به نارضایتی و کاهش انگیزه آن‌ها انجامید. این مرکز نبود زنجیره تأمین یکپارچه و تمرکز بیش از حد بر فروشگاه‌ها را عامل دیگری می‌داند که اتصال مؤثری میان طرح و تولیدکنندگان برقرار نکرد و در نتیجه، توزیع کالا و اجرای طرح با دشواری‌های قابل‌ملاحظه‌ای روبه‌رو شد.
مرکز پژوهش‌های مجلس در جمع‌بندی خود تصریح می‌کند که طرح کالابرگ الکترونیک با جایگزینی روش‌های سنتی کوپنی با زیرساخت الکترونیک و تمرکز بر دهک‌های پایین، اثرات مثبتی بر بهبود معیشت خانوارهای کم‌درآمد گذاشته و باعث افزایش مشارکت و مصرف کالری در این گروه‌ها شده است. با این حال، چالش‌های ساختاری در تأمین مالی و ضعف در اجرا مانع از دستیابی به اهداف بلندمدت شده و در نهایت، هزینه‌های بالای مرحله فجرانه و توقف طرح در اردیبهشت ۱۴۰۳، نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در مدل‌های حمایتی و تمرکز بیشتر بر گروه‌های هدف واقعی است. مرکز پژوهش‌های مجلس برای تضمین تداوم اثرات رفاهی، تأمین منابع پایدار از طریق درآمدهای باثبات‌تر مانند مالیات بر ارزش افزوده، اتصال مؤثر طرح به زنجیره تولیدکنندگان، محدودکردن یارانه تشویقی به دهک‌های پایین و اجرای برنامه‌های آموزشی برای آگاهی‌بخشی خانوارها را توصیه می‌کند. همچنین، این مرکز بر این باور است که تجربه طرح کالابرگ الکترونیک نشان می‌دهد طراحی و اجرای موفق سیاست‌های حمایتی نیازمند انسجام نهادی، منابع مالی پایدار و پایش مستمر است تا بتواند در شرایط تورمی و نوسانات اقتصادی، نقش حمایتی واقعی ایفا کند.
