مساله خروج اموال و جواهرات سلطنتی از ایران توسط خاندان پهلوی، همواره محل مناقشه در میان طیف‌های مختلف سیاسی و پژوهشگران تاریخ بوده است. اگرچه در دست نبودن پژوهش محققانه و مبتنی بر اسناد در این رابطه، فهم واقعیت این مساله را دشوار کرده است.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری توانا، بحث خروج جواهرات سلطنتی توسط خاندان پهلوی با انتشار ویدئویی در خبرگزاری ایرنا و به دنبال آن، توییت علی بهادری جهرمی سخنگوی دولت در روز 26 دیماه 1401- سالگرد خروج محمدرضاشاه پهلوی از ایران در سال 57-بار دیگر محل بحث و اختلاف‌نظر قرار گرفت. ویدئوی مذکور مدعی است که شاه و یا به عبارتی خاندان پهلوی، در هنگام خروج از کشور، علاوه بر 35 میلیارد دلار ارز، 384 چمدان جواهر و الماس به همراه دو تاج با 5 هزار قطعه الماس و 50 قطعه زمرد و 368 حبه مروارید که قیمت آن غیرقابل تخمین است را از کشور خارج کرده‌اند.
در پی انتشار این مطالب، حرف و حدیث‌های بسیاری در تایید یا رد آن بازتاب داده شد. این ماجرا باعث شد تا خبرنگار پایگاه خبری توانا به دنبال پاسخ به این سوال برود: خاندان پهلوی چه مقدار جواهرات و پول نقد از کشور خارج کردند و په املاکی در خارج از کشور داشته‌اند؟
برای یافتن پاسخ سوالات مذکور در گام نخست به جوابیه خاندان پهلوی و ادعاهای مطرح شده توسط آنها به دنبال توئیت سخنگوی دولت می‌پردازیم. سپس برخی دیگر از ادعاهای مطرح شده در خبرگزاری‌ها مورد واکاوی قرار خواهند گرفت و در پایان خبرنگار پایگاه خبری توانا به گفتگو با تاریخ‌پژوهان و جست وجو در کتاب‌های تاریخی برای یافتن پاسخ سوالات پرداخته است. در زیر مشروح این گزارش را می‌خوانیم:
ادعای‌های خانواده پهلوی
فرح پهلوی در واکنش به ادعای سرقت اموال و جواهرات سلطنتی توسط شاه اعلام کرد: «حتی در زمان ملکه بودن من هم تاج متعلق به بانک مرکزی بود و هر زمان که شاه آن را برای برگزاری مراسمی بر سر می‌گذاشت، چند نفر از بانک، تاج را همراهی می‌کردند و برای تحویل و ترخیص امضا می‌دادند.»
وی اضافه کرده که علاوه بر تاج شهبانو، نیم تاجی از الماس و فیروزه هم داشته که متعلق به شخص خودش بوده و با پول شخصی خانواده خریداری شده بود اما همین نیم‌تاج را هم هنگام خروج از ایران با خود نبرده و در کاخ نیاوران گذاشته است. فرح پهلوی در ادامه می‌گوید: «خیلی از جواهرات خصوصی‌مان را در آن حالت روحی برنداشتیم و در صندوقی که در گنجه‌های کاخ نیاوران است، گذاشتم تا فکر نکنند که من همه چیز را برده‌ام». البته فرح پهلوی دقیقاً مشخص نکرده که این نیم تاج الماس و فیروزه با کدام پول خریداری شده و از کجا به دست آمده است.
رضا پهلوی نیز در خصوص اموال و دارایی‌هایی که شاه هنگام خروج از کشور با خود برده گفته است: «مجموع دارایی‌های پدرم در هنگام فوت، 62 میلیون دلار بود و با توجه به دعاوی حقوقی که در تمام این سال‌ها در خصوص خانواده پهلوی انجام شده، سندی که خلاف این ادعا را ثابت کند و نشان دهد که خاندان پهلوی به ثروت غیرقابل تخمینی دست پیدا کرده بودند، یافت نشده» رسانه وابسته به سلطنت‌طلبان مقیم انگلیس، شبکه ماهواره‌ای «من و تو» هم بارها مدعی شد اموال شاه هنگام فرار از ایران تنها 62 میلیون دلار بوده است!
نظر فایننشال تایمز و نیویورک تایمز چیست؟
روزنامه فایننشال تایمز، در گزارشی که به میزان دارایی‌هایی خارج شده توسط دیکتاتورهای فراری اختصاص دارد، در خصوص شاه ایران می‌نویسد: «محمدرضاه پهلوی، 35 میلیارد دلار از دارایی‌های ایران را از کشور خارج کرده، تازه، این رقم تنها به خروج مستقیم دارایی به شکل ارز اختصاص دارد و املاک و سهام خاندان پهلوی در خارج از کشور و یا پول‌ها و اموالی که سایر افراد وابسته به خاندان پهلوی از ایران خارج کردند را شامل نمی‌شود. به عنوان مثال، بخشی از املاک محمدرضاشاه پهلوی، شامل 220 هکتار زمین، قبل از خروج او از کشور به فروش رفته و به صورت ارز از کشور خارج شده.»
نشریات آمریکایی بر این باورند که ثروت شاه شبکه پیچیده‌ای از شرکت‌ها، بنیادها، حساب‌های بانکی، زمینی در کوستادل سول اسپانیا، ویلای سنت موریس سویس و املاک دیگری در سایر نقاط دنیاست. روزنامه نیویورک تایمز نیز در ژانویه 1979 با استناد به گفته بانک جهانی نوشت: «مبلغی بین 2 تا چهار میلیارد دلار تنها در طول سال‌های 1356 و 57 توسط خاندان سلطنتی به آمریکا منتقل شده است و همچنین بیش از 300 چمدان حاوی جواهرات به دستور فرح پهلوی آماده و از کشور خارج شد». این همان چمدان‌هایی بود که «دیلی تلگراف» در مقاله‌ای با عنوان نوشته است: «هواپیمای که شاه برای خروج از ایران سوار شد به سختی بلند شد، زیرا پر از طلا و هر چیز با ارزش دیگری بود».
تاریخ‌پژوهان چه می‌گویند؟
در پی انتشار این خبر، تاریخ‌پژوهان دیدگاه‌های خود در خصوص این ماجرا بیان کردند. برخی از آنها این ادعا را رد و برخی مهر تایید بر آن گذاشتند. در ذیل برخی از این ادعاها و دلایل هر کدام از آنها آورده شده است:
از جمله تاریخ پژوهانی که این ادعا را رد کردند می‌توان به مهدی شادکام ایران‌شناس با استناد به مستند «گواهان تاریخ» اثر خسرو سینایی اشاره کرد وی نوشته است: «هر دو تاج سلطنتی در موزه جواهرات ملی است و به علاوه، تنها باری که جواهری توسط شاهی از کشور خارج شد، زمان خروج محمدعلی شاه بود که آن هم به کشور برگشت. در سال 1308 با تصویب مجلس، جواهرات به عنوان سرمایه ملی و پشتوانه پول ملی ثبت و سیاهه و تعلق شخصی این جواهرات از خاندان سلطنتی سلب شد. این جواهرات از سال 1322 در خزانه بانک ملی نگهداری می‌شوند». با این گزاره، از نظر حقوقی امکان استفاده شخصی از این جواهرات وجود ندارد.
وحید بهمن دیگر تاریخ‌پژوه ایرانی است که خروج جواهرات سلطنتی توسط خاندان سلطنتی را رد کرده و نوشته است: «با استناد به اسناد و دفاتر و صورتحساب‌های خزانه ملی، دقیقاً نام و تصویر و شماره ثبتیِ جواهراتی که گفته می‌شود شاه با خود برده را اعلام کنید!».
فرزانه ابراهیم‌زاده پژوهشگر تاریخ و خبرنگار در متنی به پیشینه این جواهرات و چگونگی حفظ آن در ایران پرداخته است و می‌نویسد که فرح پهلوی اگرچه قصد برداشتن این جواهرات را داشت اما قانون اجازه این کار را به وی ندادند. چرا که در ۲۵ آبان ۱۳۱۶ شمسی قانونی در مجلس شورای ملی مصوب شد که به موجب آن جواهرات و نفایس ملی که شامل گنجینه جواهرات و سنگ‌های قیمتی بازمانده از دوران‌های تاریخی – به شکل مکتوب از دوران صفویه- تا دوران پهلوی بود به خزانه بانک ملی ایران منتقل شود. با تاسیس بانک مرکزی در سال ۱۳۳۹ این خزانه به عنوان خزانه جواهرات ملی نامگذاری شد. خزانه‌ای که حتی شاه نیز نمی‌توانست به راحتی به اشیای آن دست پیدا کند. براساس قانون خزانه جواهرات ملی شاه و ملکه و اعضای خاندان سلطنتی تنها اجازه قرض گرفتن این اشیا را با حضور پنج شخصیت حقوقی یعنی رییس بانک مرکزی، وزیر اقتصاد و دارایی، رییس سازمان برنامه و بودجه، رییس بانک ملی و ریاست خزانه داشتند. اما در سال ۵۷ تصمیم این افراد چنین بود که این نفایس را قرض ندهند. تصمیم جمعی آنها این بود که هر روز یکی از افراد در جلسه حاضر نشوند. این رویه یک هفته به طول انجامید تا ملکه پیشیمان شد. در هر صورت این اشیا در ایران ماند و هیچ کدام از ایران خارج نشد.
البته یک تاریخ‌پژوه ایرانی که نخواست نامش فاش شود، در گفتگو با خبرنگار توانا، گفته است که «این مساله یعنی خارج کردن جواهرات سلطنتی توسط شاه صحبتی هست که بعد از پیروزی انقلاب در میان مردم زبان به زبان می چرخید اما در خصوص این قضیه، کار محققانه و مبتنی بر اسناد مدقن و قابل استناد و اتکا، انجام نشده است».
اما بودند سیاستمداران و تاریخ پژوهانی که مهر تایید بر ادعای سخنگوی دولت زدند. از جمله این سیاستمداران جواد منصوری، معاون اسبق فرهنگی وزیر امور خارجه و از مبارزان قبل از انقلاب بود که در 28 دی 1401 در گفتگو با ایرنا گفته است که خاندان پهلوی در طول دوره 57 ساله حکومت خودشان به تدریج مبالغی را از ایران خارج کردند و در حساب‌های خاصی در بانک‌های اروپایی به ویژه بانک‌های سوئیس سپرده‌گذاری کردند. به گونه‌ای که کسی قادر به دسترسی پیدا کردن به این حساب‌ها و مبالغ آن نیست. از طرف دیگر شاه سهام و اموال غیرمنقولی را مانند ویلاها و برج‌هایی در خارج از کشور به نام خود کرده بود که جزو اموال ایران حساب می‌شد اما به نام شاه بود. علاوه بر این، خاندان پهلوی در زمان انقلاب نیز مبالغی را به اضافه عتیقه‌جات و طلا و جواهرات به صورت مخفیانه از ایران خارج کردند.
این کارشناس سیاسی بر این باور است: امکان برآورد دقیق و کاملی از مجموعه ثروتی را که خاندان پهلوی به طور کلی از ایران خارج کردند وجود ندارد. چون تنها خود محمدرضا در سرقت اموال دخالت نداشت و تمام اعضای خاندانش هر کدام به نحوی کار می‌کردند.
حمید روحانی رئیس سابق مرکز اسناد انقلاب اسلامی با جواد منصوری هم عقیده است. وی در گفتگو با خبرگزاری دولت در 28 دی 1401 گفته است: جواهراتی که خاندان پهلوی از ایران برده‌اند و پول‌هایی که در بانک‌های خارجی داشته و دارند آن قدر زیاد است که اگر تا صد پشتشان هم بخورند باز باقی است. اگر چیزی از کشور خارج نکرده بودند الان بعد از ۴۰ و اندی سال چگونه دارند زندگی می‌کنند؟ آمریکا دارد به آنها جیره می‌دهد یا انگلیس؟ خاندان سلطنت الان چگونه دارند در رفاه زندگی می‌کنند و کلی هم بریز و بپاش دارند؟
روحانی برای اثبات مدعای خود می‌گوید: اگرچه طبق اسنادِ مرکز اسناد انقلاب اسلامی آمار و ارقام دقیقی درباره این که چه مقدار ثروت توسط خاندان پهلوی از کشور خارج شده است در دست نیست اما سندهایی است که نشان می‌دهد این خانواده اموال ارزشمندی را از ایران برده‌اند.
«موسی حقانی» استاد تاریخ دانشگاه و معاون پژوهشی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران نیز در گفتگو با خبرنگار توانا، گفته است که خاندان پهلوی پول‌هایی از ایران خارج کردند و املاکی در خارج از کشور داشتند که در روزنامه‌ها نیز بازتاب داده شده است و می‌توان آن را ثابت کرد.
در همین ارتباط مرکز اسناد انقلاب اسلامی و مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی لیستی از دارایی‌های خاندان پهلوی را در پژوهشهای خود آورده‌اند و مدعی شده‌اند که محمدرضاشاه، خارج از کشور، املاک بسیاری داشت که می‌توان به گران‌ترین خانه و پارک در حومه لندن و باغ‌های استیل‌مانس که ملکه الیزابت دوم در آنجا متولد شد، اشاره کرد و برخی دیگر از این قرار است:
1- گران‌ترین باغ و ساختمان در شهر ناپل ایتالیا، یک باغ بزرگ و یک ویلای مجلل در جزیره کاپری ایتالیا.
2- قصر قدیمی، معروف به کاخ گل سرخ در شهر ژنو سوئیس خریده بود و یک قصر مجلل در سنت‌موریس سوئیس که زمستان‌ها در آنجا بود به‌طوریکه در میان دیپلماتهای خارجی به پایتخت زمستانی ایران، معروف بود.
3- خرید یک جزیره در اسپانیا در سال 1350 به مبلغ 700 میلیون‌دلار.
4- به نوشته روزنامه دیلی‌اکسپرس چاپ لندن مورخ 28 مارس 1978، محمدرضاشاه یک ملک بزرگ در منطقه کوه‌های راکی آمریکا به قیمت یک‌میلیون پوند انگلیس خریده بود.
5- به گفته مسعود‌انصاری، پولی در یک تراست وجود دارد که این پول به فردی از خاندان پهلوی می‌رسد که پادشاه ایران شود و اگر هیچ‌یک از این خاندان خواهان سلطنت در ایران نباشند، این پول، طبق شرایط این تراست، بین آنها تقسیم می‌شود.
6- ساختمان بنیاد پهلوی با 36 طبقه در خیابان 52 نیویورک که ارزش آن در سال 1354، حدود 14.5 میلیون دلار بوده است.
7- به گفته اردشیر زاهدی، شاه، 31 میلیارد‌دلار از ایران، خارج کرده است.
8- عباس میلانی از مورخان، ارزش ثروت محمدرضاشاه را که بین وراثش تقسیم شده است، یک میلیارد دلار می‌داند.
9- به گفته یرواند آبراهامیان از مورخان، بانک مرکزی ایران، لیستی را از 177 نفر از اشخاص برجسته رژیم پهلوی منتشر کرد که جمعاً حدود دو‌میلیارد دلار را به خارج از کشور منتقل کرده‌اند.
جمع‌بندی
با توجه به آنچه گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که متاسفانه تاکنون در خصوص خروج اموال و دارایی‌ها توسط خاندان پهلوی به ویژه جواهرات سلطنتی، پژوهش سندی قابل اعتنایی که به اختلاف‌نظرهای موجود در این رابطه پایان دهد، انجام نشده است و هیچ کدام از تاریخ پژوهان هم نتوانسته‌اند به آمار و ارقام دقیقی برسند. به همین دلیل اختلاف‌نظرهای متعددی در این خصوص مشاهده می‌شود. بنابراین ضرورت دارد تاریخ‌پژوهان با همکاری سازمان‌های مربوطه تحقیقی جامع در این خصوص انجام دهند تا بسیاری از زوایای تاریک این ماجرا روشن گردد.
در پایان ذکر این نکته ضروی است که بنابه گفته بسیاری از تاریخ پژوهان در روزهای آذر و دی 1357 که به نظر می‌رسید شاه قصد خروج از ایران را داشت فرح پهلوی بر آن بود که تاج اصلی خود و چند تکه از جواهرات حفاظت شده در خزانه را با خود بردارد اما مشخص نیست این اقدام انجام شده یا خیر و آیا قانون بانک مرکزی و خزانه جواهرات ملی مانع از این اقدام شد یا خیر؟ بدین ترتیب در حال حاضر دو تاج پهلوی و بخشی از جواهرات سلطنتی در موزه ملی موجود است و در معرض دید عموم قرار دارد.
با همه اینها آنچه بسیار مهم است اینکه بخشی از اموال و سرمایه‌های کشور خارج شده اما اینکه چه مقدار از اینها پول نقد و طلا بوده و چه مقدار املاکی در خارج از کشور بوده است، هنوز به طور روشن مشخص نیست. لذا پیشنهاد پایگاه خبری توانا این است که پژوهشی سندی در این ارتباط صورت بگیرد و میزگردهایی با حضور افراد صاحب‌نظر و سندپژوه هم برگزار شود تا تمام زوایای این موضوع برای عموم ملت ایران روشن شود. پایگاه خبری توانا آمادگی خود را برای برگزاری چنین میزگردهایی با حضور افراد با دیدگاه‌های مختلف اعلان می‌دارد.
