کشتیرانی ایران در طول تاریخ شاهد فراز و فرودهایی بوده است. به گونه‌ای که جنگ و تحریم را پشت سر گذاشته و توانسته با تکیه بر نیروی انسانی و تولید داخل، جایگاه خود را با غرور و اقتدار در عرصه بین‌المللی حفظ کند.
به گزارش پایگاه خبری توانا، در دوره‌های مختلف تاریخی، کشتیرانی و استفاده از دریا بیشتر برای نیروی نظامی قابل استفاده بود و کمتر کسی به فکر جنبه‌های دیگر آن بود. از این‌رو نیروی دریایی در ایران دارای پیشینه کهن است به طوری که می‌توان آثاری از آن را در دوره باستان مشاهده کرد.
بسیاری از محققان بر این باور هستند که نیروی دریایی هخامنشی نخستین «نیروی دریایی پادشاهی» واقعی بود که در تاریخ پدید آمد. نقش‌های بر روی سکه‌های این دوره نیز نشان می‌دهد که ناوگان هخامنشی، از چه واحدها و مواردی ساخته شده بوده است و اینکه چگونه چنین ناوگانی، سازماندهی می‌شده‌است.
برخلاف این دوره در عصر ساسانیان مطالب قابل توجهی در مورد نیروی دریایی در این دوره وجود ندارد بررسی‌ها نشان می‌دهد که نیروی دریایی شاهنشاهی ساسانی هیچگاه به عنوان یک نیروی عمده مطرح نشد. در برخی از منابع به وجود کشتی‌های ایرانی در بنادر یمن در دوره ساسانی اشاره شده است. با این وجود کمبود روایت‌ها در این زمینه را می‌توان ضعف ایرانیان در کشتیرانی در این دوره دانست.
دوره صفویه؛ تلاش برای ایجاد ناوگان مدرن
از دوره ساسانیان تا اوایل دوره صفویه که چیزی نزدیک 900 سال به طول می‌انجامد خبری از نیروی دریایی در ایران وجود ندارد. به بیانی دیگر با وجود توصیف باشکوهی که از قدرت دریایی و دریانوردی در ایران باستان صورت گرفته است و شواهد و قراین فراوانی در رابطه با عظمت آن وجود دارد اما در سده‌های بعد هیچ نیروی منسجمی وجود نداشته است.
در دوره صفویه است که نخستین تلاش‌ها، در جهت ساخت کشتی‌های جنگی و ایجاد ناوگان مدرن صورت می‌گیرد. ذکر این نکته ضروری است که ایرانیان برای نخستین بار در دوره صفویه با قدرت حاصل از وسائل نقلیه جدید روبرو شدند و آن زمانی بود که کشتی‌های مدرن پرتغالی، هرمز را به مدت 100 سال اشغال کردند و شاه عباس برای بازپس‌گیری این جزیره مجبور به کمک گرفتن از قوای دریایی انگلستان شد؛ چرا که لنج‌های ایرانی توان مواجهه با کشتی‌های مجهز به توپ را نداشتند.
بنابراین تا این دوره ایران کشوری بدون نیروی دریایی کارآمد به شمار می‌رفت، ضعف نیروی دریایی با وجود تلاش‌های نادرشاه افشار ادامه یافت و به دوره قاجار رسید. در واقع تا این دوره تشکیل نیروی دریایی مدرن با تجهیزات و اختراعات جدید به آن شکلی که در اوایل قرن نوزدهم میلادی در غرب به وجود آمده بود، در ایران دیده نمی‌شد.
مخالفت انگلیسی‌ها با حضور ناوگان دریایی در ایران
همزمان با آغاز سلطنت قاجاریه خلیج فارس ارزش و اهمیتی بیش از همه ادوار دیگر یافت و کشورهای بزرگی همچون انگلیس، فرانسه و روسیه بیش از پیش در این منطقه نفوذ پیدا کرده بودند. بنابراین این سال‌ها از جمله حساس‌ترین لحظات تاریخ ایران به شمار می‌رفت و شایسته بود که به ویژه از نظر نیروی دریایی توجهی فوق العاده شود اما ایران با وجود چند صد هزار کیلومتر مرز دریایی فاقد حداقل نیروی دریایی پاسدار و محافظ بود.
«لردکرزن» دیپلمات انگلیسی درباره وضعیت نامطلوب نیروی دریایی ایران می‌نویسد: «قلم‌فرسایی در این خصوص مانند آن است که کسی بخواهد کتابی راجع به مارهای جزیره ایسلند تالیف کند و از طرز زندگانی و تولید و تناسل مار در آن سرزمین پر برف و یخ صحبت بدارد. زیرا همانطور که در ایسلند مار پیدا نمی‌شود در ایران هم به بحریه و نیروی دریایی فقط حرف است.»(1) اگرچه این گفته به طور کامل صحیح نیست اما وضع دریانوردی ایران در این دوره هر جوینده‌ای را به چنین نتیجه‌ای رهنمود می‌کند.
پس عملاً تا دوره ناصرالدین شاه هیچ گام مهمی در حوزه حمل و نقل دریایی برداشته نشد. در این دوره بود که روشنفکران و ترقی‌خواهان بیش از پیش به عقب‌ماندگی ایران در عرصه دریانوردی پی بردند.
به دنبال گزارش‌ها و نامه‌نگاری‌های والیان فارس، بنادر خلیج فارس و همچنین سفرای ایران در کشورهای خارجی مانند انگلیس و عثمانی با دربار ایران در خصوص آثار مثبت داشتن نیروی دریایی مستقل، مقامات دولتی بیش از پیش به فقدان نیروی دریایی و ضرر و زیان آن پی بردند و به ویژه در دوران صدارت میرزا تقی‌خان امیرکبیر برای نخستین بار تشکیل یک نیروی دریایی مدرن و منظم به صورتی بسیار جدی مطرح شد.(2)
در این راستا ناصرالدین شاه در سال 1282ق با دولت انگلیس وارد مذاکره شد که چهار فروند کشتی جنگی خریده اداره آنها را هم به دست افسران انگلیسی و ملاحان هندی و عرب بسپارد(3) اما انگلیسی‌ها بر این باور بودند که حضور ناوگان دریایی در ایران به ضرر شیوخ حامی بریتانیا تمام می‌شود، بنابراین با آن به مخالفت برخاستند.
بعد از اینکه دولت‌های انگلیس و فرانسه به درخواست دولت ایران جواب رد دادند، دولت ایران روابط با آلمان را برای این امر از سرگرفت در نهایت با تلاش‌های نمایندگان ایران کشتی‌های پرسپولیس و شوش از این کشور خریده شد و تحت سرپرستی ناوبانان آلمانی وارد خلیج فارس گردید.(4)
اسفند 1302؛ تاسیس نیروی دریایی
در دوره پهلوی و از آنجایی که به ارتش بها داده می‌شد، منظم شدن نیروی دریایی با شکل‌گیری ارتش متحدالشکل صورت گرفت. در این دوره با توجه به نقش و اهمیت نیروی دریایی از نظر حفظ مرزهای ساحلی و امنیت بنادر ایران در چهارم اسفند 1302 فرمان تاسیس نیروی دریایی صادر شد.
در همین سال کشتی‌های کوچک سفیدرود و چالوس خریداری و در بندر پهلوی(انزلی) پهلو گرفتند. در سال 1303 سه کشتی متعلق به «شیخ خزعل» در اختیار دولت ایران قرار گرفت.
علاوه براین در سال 1307دو افسر دریایی ایتالیایی به نام های «ماژر دزان» و «لوییجی دلپراتو» برای سامان دادن به دفتر نیروی دریایی ایران که تازگی در تهران افتتاح شده بود استخدام شدند و نخستین گروه از افسران ایرانی نیز برای فرا گرفتن فنون دریایی به ایتالیا اعزام شدند.
در این پروسه دولت ایران در سال1310 دستور ساخت 6 ناو جنگی بزرگ را به کارخانه های کشتی سازی ایتالیا داد. همچنین در 13بهمن ماه 1307 سفارش ساخت 4 ناوچه مسلح از جانب ایران به ایتالیا داده شده است.(5)
در دهه‌های۴۰ و ۵۰ نیروی دریایی ایران دارای سه فروند ناوشکن سنگین موشک انداز، هوادریا متشکل از بالگردهای ضد سطحی، ضد زیردریایی، مین‌روب و هواناوهای پیشرفته، ناوهای مین‌روب، دوازده فروند ناوچه موشک انداز، ناوگان عظیم آبی‌خاکی، لجستیکی و پایگاه‌های عمده در بندرعباس، بوشهر، خارک، چابهار و خرمشهر شد.
کشتیرانی ایران؛ بزرگ‌ترین ناوگان خاورمیانه
کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران بعد از انقلاب اسلامی عنوان بزرگ‌ترین ناوگان خاورمیانه را از آن خود کرد و در دوره جنگ تحمیلی با عنوان «خط دوم دفاعی کشور» شناخته می‌شد. به گونه‌ای که توانست جریان اصلی تجارت کشور را حفظ کند تا آنجایی که اجازه نمی‌داد به کشتی‌های تجاری خارجی هزینه‌ای وارد شود چراکه در این صورت هزینه آن را می‌بایست ایران پرداخت می‌کرد.
بعد از جنگ تحمیلی، کشتیرانی ایران وارد عرصه‌های حمل و نقل کالا برای رونق واردات و صادرات شد تا بتواند کمکی برای چرخیدن چرخ‌های اقتصادی کشور را در کنار دیگر نهادهای متولی باشد. از این رو با تجهیزات مدرن وارد عرصه رقابت‌های بین المللی شد و توانست جایگاهی برای خود کسب کند.
تکیه بر تولیدات داخلی
کشتیرانی ایران با ورود به عرصه تجارت بین‌المللی برای خود جایگاهی کسب کرده است اما در مواقع مختلف با تحریم‌های یک جانبه مواجهه بوده است اما آنگونه که روابط عمومی گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده توانسته تا حدودی بر این تحریم‌ها فائق آید تا آنجایی که «این گروه طی سال گذشته بیش از ۳۸۰ میلیون دلار از مایحتاج ناوگان خود را از تولیدات داخلی تأمین کرده است که رقمی بسیار قابل توجه بوده و به بخش‌های اقتصادی مربوطه رونقی مجدد بخشیده است.» البته به نظر می‌رسد که این رقم امسال نسبت به سال قبل افزایش چشمگیری پیدا کند.
کشتیرانی ایران برای جلوگیری از خروج ارز از کشور تمام تلاش خود را به کار برده تا با تولیدکنندگان داخلی همکاری داشته باشد. در همین خصوص شناورها، کانتیتر و واگن هایی که قابل تعمیر بوده اند توسط متخصصان داخلی تعمیر شده‌اند.
به هر ترتیب ناوگان کشتیرانی ایران طی ۴۴ سال اخیر از ۵۲۵ هزارتن به پنج میلیون تن افزایش یافته است که نشان از ۱۰ برابر شدن این ظرفیت است.
براساس آمار شبکه اطلاع‌رسانی مستقل جامعه دریایی «در حال حاضر گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران با در اختیار داشتن 151 فروند شناور از انواع کانتینربر، فله‌بر، کالای عمومی، تانکر، رو-رو، مسافری و فراساحل و ایجاد شبکه گسترده‌ای از شرکت‌های منطقه‌ای، جایگاه ویژه و ممتازی در سطح منطقه خاورمیانه و شبه‌قاره هند دارد و ضمن ایجاد شغل در جامعه، به صورت مستقیم با قریب به 6500 نفر سرمایه انسانی متخصص و کارآمد در بخش دریا و خشکی و غیرمستقیم از طریق صنایع وابسته، مهم‌ترین بازوی صنعت حمل‌ونقل در تأمین نیازهای اساسی کشور است.»/فرشته جهانی
پی‌نوشت
1- کرزن، جورج ناتانیل (1349). ایران و مسئله ایران، ترجمه جواهر کلام، تهران: انتشارات ابن‌سینا، 228
2- فرشته جهانی، انعکاس دستاوردهای دریانوردی آمریکا در آرای ترقی‌خواهان عصر قاجار و تلاش برای ورود این صنعت به ایران، پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، دوره 11، شماره 1، 1401: صص 29-50.
3- قائم مقامی، جهانگیر (1326). تاریخ تحولات سیاسی نظام ایران، تهران: چاپخانه شرکت مطبوعات: ص199
4- جهانی، صص 29-50.
5- اسد الله معطوفی، تاریخ چهار هزار ساله ارتش ایران، تهران، انتشارات ایمان، 1382.
