بررسی انواع چک و قوانین حاکم بر آن

در دنیای امروزی که معاملات کوچک و بزرگ فراوانی در داخل کشور یا خارج کشورها انجام می شود، چک ها جایگزین پول نقد شده اند. چک، یکی از بهترین ابزارهایی است که برای پرداخت وجه مورد استفاده افراد قرار می گیرد و دارای اعتبار است. با استفاده از انواع چک ها نظیر چک عادی، چک مسافرتی و رمز دار، افراد می توانند مبادلات مالی خود را انجام دهند.

به گزارش توانا نیوز ، با توجه به اهمیت چک در انواع معاملات، ما در این گزارش به بررسی انواع چک(چک رمزدار، چک مسافرتی، چک تایید شده، چک تضمین شده، چک صیادی، چک کیفری) و قوانین حاکم بر آنها می پردازیم.

انواع چک بر اساس معرفی چک در قانون جدید چک :

چک عادی چکی است که اشخاص، عهده بانک ها به حساب جاری خود صادر می کنند.

قسمت اخیر ماده یک قانون صدور چک الحاقی ۱۳۷۲ که صراحتاً اینگونه اشعار می دارد: «… و دارنده ی آن، تضمینی جز اعتبار صادر کننده ی آن ندارد».

در واقع چک عادی، چکی است که صادرکننده ی آن به موجب جلب اعتماد طرف مقابل، مبادرت به صدور و تحویل آن به طرف مقابل (دارنده چک) می نماید و می بایست در تاریخ سر رسید (تاریخی که در متن چک درج گردیده) معادل مبلغ مندرج در متن چک، در بانک محال علیه وجه نقد داشته باشد، تا دارنده ی چک پس از مراجعه به بانک بتواند مبلغ مذکور در متن چک را دریافت نماید.

در صورت عدم وجود و یا عدم کفایت موجودی حساب صادرکننده ی چک عادی، دارنده می تواند صدور گواهی عدم پرداخت چک را از بانک محال علیه درخواست نماید. در عرف بانکداری به صدور گواهی عدم پرداخت، اصطلاحا برگشت زدن چک اطلاق می گردد.

پس از دریافت گواهی مذکور، دارنده ی چک جهت مطالبه ی وجه آن می تواند مبادرت به طرح دعوا علیه صادرکننده چک نماید.

عدم کفایت و یا عدم وجود موجودی در بانک محال علیه، به دارنده ای که خود مبادرت به برگشت زدن چک نموده است (یا به وراث وی)، این اختیار را می دهد که نسبت به صادرکننده ی چک اقدام به طرح شکایت کیفری نماید.

البته رعایت مرور زمان های شش ماهه ی برگشت زدن (دریافت گواهی صدور عدم پرداخت) و طرح شکایت کیفری، جهت اقامه ی دعوای مذکور لازم می باشد.

ضمن اینکه سفید امضاء بودن ، درج شرط در متن چک جهت وصول آن، تضمینی بودن یا بدون تاریخ بودن چک و به روز نبودن چک، جنبه ی کیفری آن را زایل نموده و امکان تعقیب کیفری صادرکننده را از بین می برد.

چک رمزدار

چک بین بانکی یا چک رمزدار چكي است كه توسط يك بانك عهده بانك ديگر در همان كشور به حساب مشتري صادر مي‌شود. چک های موصوف صرفاً جهت واریز به حساب بنا به تقاضای مشتری یا متقاضی صادر می گردد. این چک دارای یک رمز است که پس از تائید رمز وبررسی های لازم پاس می شود.

در این شیوه مشتری با داشتن کارت شناسایی به شعبه مراجعه کرده و با تکمیل فرم برداشت از حساب و فرم درخواست چک بین بانکی،چک بین بانکی برای بانک و شعبه خاصی دریافت می‌کند.

چک رمزدار یا Password-Protected Cheque برخلاف چک های عادی که توسط اشخاص صادر گردیده، توسط بانک ها صادر می شود. در این نوع از چک، بانک به درخواست مشتری، چکی را صادر کرده که دارای رمز مخصوص بوده و نقدشوندگی و پرداخت آن توسط بانک تضمین شده، بنابراین دارنده آن با خطر چک برگشتی مواجه نمی شود.

چک رمزدار به دو نوع چک رمزدار بین بانکی و چک رمزدار بانکی تقسیم شده است.

چک رمزدار بانکی

چکی است که با درخواست مشتری توسط بانک در وجه اشخاص حقیقی و حقوقی صادر می شود و نه بانک دیگر

چک رمزدار بین بانکی

چکی است که به درخواست مشتری، توسط بانک برای یک بانک دیگر و بر عهده آن بانک صادر می شود که البته در آن از رمز استفاده می شود . انتقال پول از یک بانک به بانک دیگر ، کاربرد اصلی این نوع چک رمزدار می باشد.

بر خلاف چک رمزدار بین بانکی، چک رمزدار بانکی قابل انتقال می باشد؛ نحوه انتقال چک بانکی به این صورت بوده که اگر صاحب چک، پشت چک رمزدار بانکی را امضا نماید ، چک قابلیت انتقال پیدا می کند به همین دلیل، چک رمزدار بانکی در حکم پول نقد بوده و در مقایسه با چک رمزدار بانکی از امنیت کمتری برخوردار می باشد.

چک تایید شده

در این نوع چک، صاحب حساب جاری، چکی را در وجه حامل یا شخص گیرنده صادر می‌کند و بانک پرداخت وجه را تایید می‌نماید. چک تأییدشده تضمین بیشتری در اختیار دارنده آن قرار می‌دهد. زیرا بانک تأیید می‌کند که صادرکننده آن به میزان مندرج در چک، وجه نقد در حساب خود دارد. بانک پس از تایید مطلب مذکور، وجه را در حساب صادرکننده مسدود می‌کند و سپس آن را فقط به آورنده چکِ تاییدشده می‌پردازد.

چک تضمین شده

چکی است که توسط خود بانک شما یا یکی از شعب آن به تقاضای شما صادر می شود و پرداخت وجه آن چک توسط بانک مورد نظر تضمین می شود. برای صدور چنین چکی نیازی به دسته چک ندارید بلکه می توانید با مراجعه به بانک برای صدور چک تضمینی یا تضمین شده درخواست دهید.

برای وصول این چک نیز می توان به راحتی از طریق هریک از شعب بانک مورد نظر اقدام کرد.در چک‌های تضمین شده، دریافت وجه برای شخص گیرنده توسط بانک تضمین می‌شود و حتی بعد از فوت صادرکننده نیز معتبر و قابل وصول است.

در واقع چک‌های تضمین‌شده قابل توقیف یا برگشت نیستند.

چنین چکی حکم پول نقد را دارد و حامل این چک می تواند به راحتی آن را به شعب بانک صادر کننده تحویل داده و پول دریافت کند.

چک مسافرتی

معمولا افرادی که نمی خواهند پول زیاد در سفر همراه ببرند از چک مسافرتی استفاده می کنند. این چک در هر شهری، توسط شعب بانک یا نمایندگان آن قابل پرداخت و وصول می باشد. این چک جزو آن دسته از چک هایی محسوب می شود که فقط از جانب بانک صادر می شود و افراد نمی توانند اقدام به صدور آن کنند.

طور کلی چک های مسافرتی بر خلاف چک های معمولی یا عادی که توسط اشخاص صادر می شوند متوقف نمی شوند مگر آنکه بانک صادر کننده نسبت به توقف آن اقدام کند. این موضوع در خصوص چک های تضمین شده نیز وجود دارد.

چک صیادی

چک صیادی، نوع جدیدی از چک است که بر اساس قانون جدید صدور چک، در سامانه صیاد و تحت نظارت مستقیم بانک مرکزی صادر می شود. ویژگی های این چک باعث شده که نسبت به چک های قدیمی، از امنیت و ضمانت اجرای بیشتری برخوردار باشد.

در سال 96 سامانه صدور یکپارچه چک که با نام صیاد خوانده می شود راه اندازی شد تا از آن تاریخ به بعد، صدور چک از اختیار شعبات بانک ها خارج شده و چک ها صرفا از طریق همین سامانه که زیر نظر مستقیم بانک مرکزی است، صادر شود. چک هایی که از طریق سامانه صیاد صادر می شود، چک صیادی نامیده شد.

_در سامانه صیاد، هر چک دارای یک شماره منحصربه‌فرد است. بنابراین هر شخص دریافت کننده چک می تواند با استعلام چک از طریق این شماره، از معتبر بودن یا نبودن آن اطلاع پیدا کند.

_اطلاعات هویتی صادرکننده چک در سامانه صیاد ثبت می شود و دارنده چک می تواند با استعلام حساب صاحب چک، از وضعیت عملکرد مالی یا تعداد چک های برگشتی او با خبر شود.

_صدور دسته چک از اختیار شعب بانک ها خارج شده و صرفا با نظارت بانک مرکزی انجام می گیرد که این کار پس از اعتبار سنجی درخواست کننده دسته چک و اطمینان از اعتبار او انجام می شود و به این ترتیب، احتمال صدور چک های بی اعتبار که تبدیل به چک برگشتی شوند، به‌شدت پایین می آید.

نحوه دریافت دسته چک صیادی

برای دریافت دسته چک صیادی ابتدا باید به یکی از شعب بانک مورد نظر مراجعه کنید و بعد از ارائه مدارک لازم، درخواست صدور دسته چک کنید. بانک درخواست شما را در سامانه صیاد ثبت می‌ کند و اگر بانک مرکزی اعتبار شما را تایید کند، دسته چک برایتان صادر می ‌شود.

به‌طور کلی یکی از مهم‌ترین شرایط دریافت دسته چک صیادی، داشتن یک حساب قرض‌الحسنه جاری است که حداقل دو سال از باز کردن آن گذشته باشد. همچنین متقاضی دسته چک، نباید سابقه چک برگشتی و بدهی غیر جاری داشته باشد. مراحل دریافت دسته چک صیادی برای افراد حقیقی و حقوقی یکسان است، اما شرایط و مدارک متفاوتی برای هرکدام نیاز است.

استفاده از مزایای تجاری چک و قابلیت رجوع به ظهرنویس یا ضامن در چکهای برگشتی :

یکی از مهم ترین شرایط مربوط به وصول چک های بلامحل و استفاده از مزایای تجاری چک ، مهلت و مدت زمانی است که دارنده چک ، می بایست اقدامات قانونی مربوطه از جمله برگشت زدن چک یا گرفتن گواهی عدم پرداخت را انجام دهد ؛ لذا سوالی که مطرح می شود ، این است که مهلت برگشت زدن چک تا چه زمانی است و دارنده چک برگشتی ، تا چه مهلت و بازه زمانی ، می تواند برای برگشت زدن آن اقدام کرده و وجه چک خود را مطالبه کند ؟

مهلت برگشت زدن چک از طریق بانک ، شش ماه از تاریخ صدور چک می باشد و ظرف مهلت 6 ماه پس از دریافت این گواهی ، می بایست در دادگاه ، اقامه دعوی نمود .

مهلت زمانی دیگری نیز که برای طرح دعوا علیه ضامن و ظهرنویس چک بلامحل در قانون تجارت پیش بینی شده ، این است که اگر چک در همان مکان صدور باید پرداخت شود ، دارنده چک باید ظرف 15 روز و اگر از یک نقطه به نقطه دیگر صادر شده باشد ، ظرف مهلت 45 روز از تاریخ صدور ، با مراجعه به بانک ، وجه آن را مطالبه نماید ؛ در غیر این صورت ، نمی تواند از مزایای تجاری چک ، از جمله طرح دعوی علیه ضامن و ظهرنویس استفاده کرده یا اقدام به تامین خواسته چک بدون پرداخت خسارت احتمالی نماید .

درمورد چک های جدید صیادی هم این موضوع صدق می کند.

برخی از چک‌ها قابلیت شکایت کیفری ندارند و فقط می‌توان نسبت به آنها اقدام به اقامه دعوای حقوقی نمود:

این ۸ چک قابل شکایت کیفری نیستند

۱- چک دارای سر رسید(وعده دار)

۲- چک بدون تاریخ( تاریخ سفید)

۳- چک سفید امضاء

۴- چک که در آن به صورت توافق جداگانه ای مشروط باشد.

۵- چک بابت تضمین.

۶- چکی که بابت معاملات نامشروع مثل بهره ربوی صادر شده است.

۷- چکی که ۶ ماه از تاریخ سر رسید آن گذشته باشد بدون آنکه برگشت خورده باشد.

۸- چک هایی که ۶ ماه بعد از برگشت خوردن اقدامات قضایی بر روی آنها انجام شود.

شکایت کیفری چک بلا محل فقط علیه صادر کننده ی چک قابل تصور است نه ضامن و ظهرنویس.

اگر چک به نمایندگی صادر شود مسوولیت کیفری بر عهده ی شخص نماینده است مگر آنکه ثابت کند عدم پرداخت ناشی از فعل اصیل یا نماینده ی بعدی او بوده است که در این صورت ایشان مسوولیت کیفری خواهد داشت.

سخن آخر :

اختلافات حقوقی ناشی از چک سبب شده روزانه پرونده های متعددی در مراجع قضایی تشکیل شود در این گزارش سعی بر آن شد تا حدودی با قانون و انواع چک آشنا شویم تا با آگاهی بهتری اقدام به عملیات مورد نیاز درخصوص چک نماییم.

نویسنده: عاطفه فولادیان

محقق و وکیل پایه یک دادگستری