دکتر فرشاد پژوه، توانانیوز_ بررسی روند بارش چند دهه اخیر کشور ایران گویای آن است که با کاهش تدریجی بارش مؤثر، افزایش رخدادهای حدی و تمرکز زمانی بارشها روبهرو است؛ به بیان دیگر، رطوبت اقلیمی ایران ناپایدارتر و پرنوسانتر شده است. در ادامه وضعیت کلی روند بارش و خشکسالی های کشور را بر اساس تحقیقات معتبر تشریح خواهیم کرد.
۱. چهره کلی بارش در ایران؛ کم، نامنظم، در حال تغییر
مطالعات جامع انجامشده روی شبکه دادههای جهانی و ایستگاهی نشان میدهد متوسط بارش سالانه ایران در مقایسه با میانگین جهانی بسیار پایین و حدود یکسوم میانگین قارهای است. این بارش اندک، در عین حال از نظر زمانی و مکانی بهشدت نامنظم است؛ بهگونهای که بخش بزرگی از کشور در سالهای پیاپی با خشکسالی مواجه و در عین حال در فاصلههای کوتاه با سیلابهای ناگهانی و پرقدرت روبهرو میشود.
تحقیقات دکتر محمد دارند با استفاده از دادههای شبکهای مرکز جهانی اقلیمشناسی بارش، روند تغییرات بارش ایران را در مقیاس چند دههای بررسی کرده و نشان داده است که گرچه میانگین بارش کشور در یک روند بلندمدت «یکدست کاهشی» قوی ندارد، اما الگوی توزیع آن در زمان و مکان بهطور معناداری در حال تغییر است. به بیان روشن، مشکل امروز ایران فقط «کمبارشی» نیست؛ بلکه «بدتوزیعی» بارش است.
۲. روندهای اصلی بارش: کمتر، متمرکزتر، حدیتر
مرور نتایج چند پژوهش کلیدی نشان میدهد الگوی بارش ایران سه ویژگی مهم پیدا کرده است:
- کاهش دورههای مرطوب و روزهای بارانی
- افزایش طول دورههای خشک متوالی
- رشد نسبی بارشهای سنگین و بسیار سنگین در بخشی از کشور
در پژوهشی که به تحلیل نمایههای فرین بارش در ایران پرداخته، مشخص شده است تعداد روزهای همراه با بارش مؤثر (مثلاً بارشهای بیش از ۵ و ۱۰ میلیمتر) و نیز طول دورههای پیوسته مرطوب در بسیاری از ایستگاههای کشور روند کاهشی دارد. این به آن معناست که بارش در طول سال در تعداد کمتری روز رخ میدهد و تداوم بارندگیها کمتر شده است.
در مقابل، شاخصهایی مانند حداکثر بارش روزانه سال و شدت متوسط بارش روزانه در درصد قابل توجهی از مساحت کشور، بهویژه در غرب، شمالغرب، شمالشرق و جنوبشرق، روند افزایشی نشان میدهد. این یافتهها حاکی از آن است که بهجای بارشهای ملایم و ممتد، بخشی از بارش سالانه به شکل رگبارهای کوتاهمدت اما شدید و سیلابزا ظاهر میشود.
۳. ایران؛ از اقلیم خشک به اقلیم خشکِ پرریسک
چند پیام اصلی از این روندها برای تصویر اقلیمی ایران قابل برداشت است:
- افزایش ریسک سیلاب در کنار خشکسالی
افزایش شدت بارشهای روزانه و رشد حداکثر بارش ۲۴ ساعته در بسیاری از مناطق، بهویژه در زاگرس و نواحی کوهستانی غرب و جنوبغرب، احتمال وقوع سیلابهای ناگهانی را بالا برده است. این در حالی است که همزمان، افزایش طول دورههای خشک متوالی باعث میشود خاک و پوشش گیاهی توان جذب و نگهداری آب را از دست بدهند و رفتار حوضههای آبخیز سیلابیتر شود.
- تمرکز زمانی بارش و «فشار بر مدیریت آب»
کاهش تعداد روزهای بارانی و کوتاهتر شدن دورههای مرطوب به این معناست که مقدار قابل توجهی از بارش سالانه در چند رویداد متمرکز میشود. این تمرکز زمانی، بهرهگیری پایدار از بارش را دشوار کرده و نیاز به توسعه زیرساختهای ذخیرهسازی (سدها، تغذیه مصنوعی آبخوانها، پخش سیلاب و…) را افزایش میدهد.
- ناهمگونی مکانی؛ برندگان و بازندگان بارش
تحلیل مکانی شاخصها نشان میدهد برخی نواحی مانند سواحل دریای خزر و بخشهایی از سواحل جنوبی، در برخی شاخصها روند افزایشی در بارشهای سنگین یا مجموع بارش روزهای مرطوب را تجربه کردهاند؛ در حالی که بسیاری از مناطق داخلی و مرکزی کشور با کاهش این شاخصها مواجهاند. این ناهمگونی، نقشه ریسک اقلیمی جدیدی را برای ایران ترسیم میکند که در آن، استانهای مختلف با مسائل متفاوتی مواجهاند؛ از سیلابهای ناگهانی تا خشکسالی مداوم.
۴. نقش سامانههای همدیدی؛ موتور پسزمینه این تغییرات
در پسِ این نمودارها و شاخصها، تغییر رفتار سامانههای جوی مؤثر بر ایران قرار دارد. دکتر محمد دارند در پژوهشهای همدیدی خود نشان داده است که شدت و فراوانی برخی سامانههای بارشزای کلاسیک ایران در چند دهه اخیر دستخوش تغییر شده است.
- شدت سامانههای مدیترانهای، سودانی و دریای سیاه که مهمترین منبع بارش فصل سرد ایران هستند، در بسیاری از موارد کاهش یافته است؛ به این معنا که همان سامانهها بارش کمتری برای ایران به همراه میآورند.
- در عین حال، مسیر و ساختار این سامانهها در برخورد با ناهمواریهای ایران، بهویژه زاگرس، باعث شده بارش سنگینتر در برخی نقاط (مثلاً جنوبغرب و شرقکشور) متمرکز شود و بخشهایی دیگر سهم کمتری از بارش دریافت کنند.
این تغییر الگو، تصویر کلاسیک «زمستانهای پربارش و گسترده» را در بسیاری از مناطق ایران دگرگون کرده و آن را به زمستانهایی با بارش نامنظم، محدود و گاه بسیار شدید در بازه زمانی کوتاه تبدیل کرده است.
۵. رطوبت و بارش؛ آیندهای ناپایدار اما قابل مدیریت
اگرچه هر سناریوی اقلیمی با عدمقطعیت همراه است، اما روندهای مشاهدهشده در چند دهه اخیر و نتایج مطالعات مدلسازی نشان میدهد ایران به سمت اقلیمی با ویژگیهای زیر حرکت میکند:
- بارش سالانه در مقیاس کشوری احتمالاً در حدود میانگین کنونی نوسان خواهد کرد، اما توزیع مکانی آن بیشتر به نفع مناطق کوهستانی و حاشیهای و کمتر به نفع دشتهای داخلی خواهد بود.
- بارشها در دورههای کوتاهتر، با شدت بیشتر و فاصلههای زمانی طولانیتر رخ میدهند؛ وضعیتی که هم سیلاب و هم خشکسالی را تشدید میکند.
- روند افزایش رخدادهای حدی (بارشهای بسیار سنگین، دورههای خشک طولانی) در صورت تداوم گرمایش جهانی، میتواند بخشی از زیرساختهای فعلی آب و شهرسازی را ناکافی و پرخطر کند.
با این حال، نتایج همین تحقیقات نشان میدهد که با شناخت دقیق مناطق در معرض خطر، میتوان برای کاهش خسارات و سازگاری هوشمندانه با این تغییرات برنامهریزی کرد.
۶. پیامها برای سیاستگذاری و افکار عمومی
نتایج کار پژوهشگران اقلیمشناسی ایران، از جمله دکتر محمد دارند، دکتر پژوه و همکاران، چند پیام کلیدی برای سیاستگذاران، مدیران و افکار عمومی دارد:
- عصر میانگینها تمام شده است
تکیه بر آمار «متوسط بارش سالانه» دیگر تصویر درست و کاملی از وضعیت آبی ایران نمیدهد؛ آنچه امروز اهمیت دارد، شناخت روندها، حدها و تمرکز زمانی و مکانی بارش است.
- زیرساختها باید با اقلیم حدی تطبیق داده شوند
پلها، راهها، شبکههای زهکشی شهری، سدها و سامانههای هشدار سیلاب، همگی برای دورهای طراحی شدهاند که بارشها ملایمتر و قابل پیشبینیتر بود؛ در حالی که اکنون، رگبارهای کوتاهمدت و پرحجم در بسیاری از حوضهها به واقعیت جدید تبدیل شده است.
- مدیریت ریسک، مهمتر از امید به ترسالی
موجهای ترسال اخیر نباید این تصور را ایجاد کند که بحران آب در ایران حل شده است. دادهها نشان میدهند، حتی در سالهای تر، الگوی بارش طوری است که بدون مدیریت، بخش بزرگی از آن بهصورت سیلاب از دست میرود.
- سیاستهای سازگاری اقلیمی باید منطقهمحور باشد
زیرا ریسکها در سواحل خزر، زاگرس، فلات مرکزی و سواحل جنوبی یکسان نیست؛ هر منطقه ترکیب خاصی از خطر خشکسالی، سیلاب و فرسایش را تجربه میکند و به برنامهای متناسب با ویژگیهای خود نیاز دارد.
۷. کلام آخر
به زبان ساده، تحقیقات اقلیمی جدید تصویر زیر را از آینده رطوبت و بارش ایران ترسیم میکند:
- ایران همچنان کشوری کمبارش باقی میماند، اما همان بارش اندک هم بهطور یکنواخت و ملایم نخواهد بارید.
- تعداد روزهای بارانی کمتر میشود، دورههای خشک طولانیتر و بارشها در رویدادهای کوتاه و گاه سیلابی متمرکز میشوند.
- این وضعیت، هم خطر سیلاب را افزایش میدهد و هم عمق خشکسالی را؛ مگر آنکه مدیریت منابع آب و کاربری زمین با این واقعیت جدید هماهنگ شود.
در چنین شرایطی، ایران وارد دورهای شده است که میتوان آن را «اقلیم خشکِ پرریسک» نامید؛ اقلیمی که در آن، هر میلیمتر بارش ارزشی دوچندان پیدا میکند و هر تصمیم نادرست در برنامهریزی شهری، کشاورزی و منابع آب، میتواند هزینهای سنگین بر دوش نسلهای آینده بگذارد.
برای توضیحات بیشتر می توانید به مقالات دکتر پژوه و همکاران مراجعه کنید.
نویسنده: دکتر فرشاد پژوه
محقق و مدرس حوزه محیط زیست
منابع
Pazhoh, F., Darand, M. Spatiotemporal characteristics of daily precipitation concentration in Iran. Environ Dev Sustain 27, 23133–23159 (2025). https://doi.org/10.1007/s10668-024-05428-1
Darand, M., Pazhoh, F. Spatiotemporal changes in precipitation concentration over Iran during 1962–2019. Climatic Change 173, 25 (2022). https://doi.org/10.1007/s10584-022-03421-z
Darand, M., Pazhoh, F. Vertically integrated moisture flux convergence over Iran. Clim Dyn 53, 3561–3582 (2019). https://doi.org/10.1007/s00382-019-04726-z
پژوه,فرشاد و کوهی,صنم . (1400). شناسایی و تحلیل الگوهای فشار تراز دریای روزهای بارش ابرسنگین بهاره استان گلستان. مدیریت بحران, 10(1), 5-20.
نظر شما در مورد این مطلب چیه؟