فرسایش فرایند نابودی تدریجی رویهٔ یک ماده است. فرسایش فرسودگی و از بین‌رفتگی مداوم خاک سطح زمین به وسيله آب یا باد است. فرسایش فرایندی است که طی آن ذرات خاک از بستر خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال‌دهنده به مکانی دیگر حمل می‌شوند.
به گزارش توانانیوز ، کلمه فرسایش از دو جهت قابل بحث است؛ معنی وسیع کلمه شامل فرسایش‌های آبی و بادی و یخچالی است و معنی خاص کلمه بدون در نظر گرفتن حالت‌های مشخص آن در مورد فرسایش در خاک‌های کشاورزی است. وقتی از فرسایش صحبت می‌شود، فوراً آثار و علایمی که مشخص‌کننده نوع فرسایش است در نظر مجسم می‌گردد که با تخریب، برداشت، حمل مواد و رسوب یا تجمع مواد همراه است. فرسایش خاک یک فرآيند منفی طبیعی و غیرطبیعی است که در مناطق خشک و نیمه‌خشک و مناطق سیلاب‌زده رخ می‌دهد. در این صورت، خاک تخریب شده زمین حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد. درحالی‌که گیاه هنوز نروییده، محل به صحرا مبدل می‌گردد.
علت بیابان‌زایی در ایران
علت بیابان‌زایی، کمبود آب، استفاده افراطی و چرای بی‌رویه در چراگاه‌ها، خشک‌سالی پی‌درپی، بالا رفتن سطح نمک‌ها، فقر، توسعه شهرها، سیلاب‌ها، از بین رفتن فرش سبز زمین و درختان، عدم برنامه‌ریزی و مدیریت پایدار در جهت جلوگیری از فرسایش خاک از طرف دولت است.
فرسايش خاك در ايران
صفدر نيازي شهركي معاون آب و خاك وزارت جهاد كشاورزي گفت: فرسايش خاك در ايران تقريبا معادل 2 تا 2.5 برابر آسيا و 5 تا 6 برابر ميانگين جهاني است. درباره وضعیت فرسایش خاک به‌ویژه در بخش‌هایی از اراضی کشور که در ارتفاعات، کوهپایه و تپه‌ها به دلیل جنگل‌خواری و غيره، فرسايش خاك در كشور به طور ميانگين حدود 16.5 تن در هكتار تخمين زده شده است که آن هم در اراضی ملی رخ می‌دهد. در اراضی دامنه‌ها، شیب‌ها زمانی که بارش باران شدید رخ می‌دهد، به دلیل اینکه پوشش گیاهی فقیر شده است؛ منجر به جاری شدن سیلاب‌های سنگین شده و فرسایش خاک ما را بالا برده است. عوامل فرسایش متعدد است، ما درگیر فرسایش‌های آبی، بادی، فرسایش ناشی از اجرای سازه‌ها و تاسیسات بر روی زمین، تخریب خاک وغيره هستیم. اما یکی از اصلی ترین عوامل فرسایش، فرسایش آبی است که آن هم ناشی از سیلاب‌ها ست .
مطابق نظر ايشان خوشبختانه در دشت‌ها فرسایشی نداریم اگر هم بارشی داشته باشیم نفوذ می‌کند، چرا كه شیب زمین هم پایین‌تر و کمتر است و عملا این آماری که ارائه شد و متاسفانه نگران کننده هم است در اراضی ملی است. در مورد اعلام فرسایش خاک نیز متولی اصلی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور است که بايستي هم میزان را اعلام و هم از این امر فعلا جلوگیری کند.
ايشان افزودند: تغییر اقلیم در کل دنیا اتفاق افتاد و ایران نیز از این قاعده مستثني نیست. شدت بارش بالا رفته یعنی بارش‌هایی که برف بود تبدیل به باران شده و باران‌ها هم با شدت بالاتری در زمان محدودتری انجام می‌شود، متاسفانه روان آب‌های عظیمی در مسیل‌های ما و به تبع آن مسیر راه افتادن خاک مرغوب و مناسب رخ می‌دهد. اجرای سازه‌ها از جمله روش‌ها برای کنترل فرسایش خاک است که بندهای کوچک آبخیزداری، پخش سیلاب و یا بندهای تور گابیونی در سازمان محیط زیست اجرا می‌کنند، کشت گیاهان علوفه‌ای در جاهایی که امکانش وجود دارد، کاهش شخم در طول، ما مسیر نحوه شخم را هم باید در اراضی دِیم اصلاح بکنیم، این‌ها عواملی است که می‌تواند به شدت میزان رسوب آبی را در کشور کاهش دهد. ما چند طرح در سازمان منابع طبیعی داریم که همین احداث دایک از جمله آن‌ها و پخش سیلاب‌ها است.
در حوزه اراضی کشاورزی بندسارهایی احداث می‌شود که الان هم در حوزه معاونت ما اجرا می‌شود و همچنین ایجاد هوتک‌ها نیز از اهمیت بالایی برخوردارند، هوتک‌ها آب بندهایی هستند که در شمال اجرا می‌شود و در جنوب اصطلاحا به آن‌ها هوتک گفته می‌شود. در برنامه هفتم توسعه نیز به این موارد اشاره شده و پروژه‌های خوبی تعریف شده است تا بتوانیم خساراتی را که به اراضی وارد می‌شود را تحت کنترل درآوريم. همچنين در مورد نقشه راهی که اخیرا وزارت نیرو در حوزه آب ارائه داده بايد گفت موضوع آب مسئله اي چند وجهی است، همکاران ما در وزارت نیرو نقشه راهی تهیه کردند که در تولید آن با ما همکاری نشد، پیش نویس اولیه‌ای ارائه شد که هنوز کامل نشده، نقدهایی توسط دانشگاهی‌ها و مجموعه جهاد کشاورزی مطرح شد که در راستای تکمیل آن اقداماتی در دست انجام است کما این که در برنامه هفتم هم مسیر و اهداف، میزان آبی که باید در اختیار بخش کشاورزی قرار گیرد مشخص شده است و نیاز است که این نقشه راه با مقادیری که در برنامه هفتم توسعه مشخص شده است نزدیک و الگوگیری شود كه فعلا مراحل در حال بررسی برای ابلاغ است.
مصرف کننده‌های آب
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در مورد میزان بهره‌وری از آب تصريح كردند كه مصرف کننده‌های آب مشخص هستند اول محیط زیست است که باید بخشی از منابع آب در مسیل‌ها، در تالاب‌ها جریان پیدا بکند و این الزام است، مصرف کننده بعدی یا ضرورت بعدی شرب است. ما نزدیک ۸-۹ میلیارد متر مکعب آب شرب مصرف می‌کنیم.
سومين مصرف كننده صنعت است که دو تا سه میلیارد متر مکعب مصرف می‌کند و مصرف کننده آخر و اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین مصرف کننده آب هم بخش کشاورزی است که مصرف آن ۷۲ میلیارد متر مکعب آب برآورد شده است. در پایان برنامه هم باید به ۶۵ میلیارد متر مکعب برسیم. برای ارتقای بهره‌وری در حوزه بخش کشاورزی که حوزه عملیات ما است، پروژه‌های متعددی داریم که شاید در طول برنامه به آن بپردازیم. اجرای سامانه‌های تحت فشار، شبکه‌ها، بتنی کردن لوله‌ها، مرمت قنوات، تجهیز و نوسازی پروژه‌هایی است که انجام می‌دهیم و اگر نیاز بود وارد عدد و رقم خواهیم شد.
نیازی شهرکی در ادامه تصریح و تاکید کرد: بر اساس آمار آخرین بارشی ما حدود ۴۰۳ میلیارد متر مکعب است. بیش از ۷۰ درصد این بارندگی‌ها تبخیر و تعريق می‌شود یعنی اصلا جاری نمی‌شود بلکه در همان مرحله اول تبخیر می‌شود در فضا و دوباره برمی گردد که حدود ۱۰۳ میلیارد متر مکعب آن قابل برنامه ریزی است.
وی درباره تحویل حجمی آب ادامه داد: ۳۰ سال است که مقرر شده تا آب به صورت حجمی در اختیار کشاورزان و تولیدکنندگان قرار گیرد و تولیدکننده بر اساس آبی که دراختیار دارد، تولیدات کشاورزی مناسبی داشته باشد. البته در این زمینه اقداماتی انجام شده اما به نظر من وزارت نیرو به عنوان متولی تحویل حجمی آب مي تواند عملکرد بهتری داشته باشد.
درنهايت معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی درباره ایجاد زیرساخت‌های لازم اظهار کرد: نه زیرساخت نیاز نیست، در بخش اعظمی از منابع که چاه‌ها هستند قانون مشخص کرده است، تسهیلات در اختیار کشاورز قرار می‌گیرد، ما ۴۳۰ هزار چاه مجاز در کشور داریم، حدود ۲۲۰ هزار برقی و بقيه دیزلی است که براي این چاه‌ها بايد کنتور یا شمارشگر قرار دهیم. کنتورها برقی هستند و وزارت نیرو اقدامات خوبی انجام داده است و براي مثال در حال حاضر ۹۵ درصد در خراسان رضوی به سیستم سهام مجهز و مقرر شده است که تسهیلاتی در اختیار کشاورزان قراردهد.
نویسنده : الناز بیات
محقق و مدرس حوزه اجتماعی و محیط زیست
